Polskie lotnictwo wojskowe w wojnie polsko-ukraińskiej

Polskie lotnictwo wojskowe w wojnie polsko-ukraińskiej – organizacja i działania lotnictwa polskiego w okresie wojny polsko-ukraińskiej.

Struktura i zmiany organizacyjne polskiego lotnictwa wojskowego w okresie wojny

Naczelne władze lotnicze

9 marca 1919 utworzony został podległy Ministrowi Spraw Wojskowych Inspektorat Wojsk Lotniczych^[1]. Do jego zadań należał nadzór nad grupami lotniczymi i szkolnictwem lotniczym, rozwiązywanie zadań organizacyjnych oraz nadzór nad sprawami uzupełnień jednostek lotniczych^[2]. 20 maja Inspektoratowi podporządkowano Sekcję Żeglugi Napowietrznej. Od tego momentu kompetencje Inspektoratu sprowadzały się do: inspekcji i inicjatyw w sprawach wyszkolenia lotnictwa, opracowania regulaminów i instrukcji, nadzoru nad szkołami lotniczymi, ćwiczeń z gotowości bojowej, spraw personalnych, zaopatrzenia technicznego i kierowania formacjami logistycznymi^[2]. Etat przewidywał: 8 oficerów, 17 urzędników i 15 szeregowych^[3].

W celu usprawnienia dowodzenia lotnictwem na froncie, z dniem 29 kwietnia 1919 utworzono Szefostwo Lotnictwa. Było ono częścią Naczelnego Dowództwa. Szefostwu Lotnictwa podporządkowano wszystkie walczące eskadry, a personalnie wszystkich oficerów lotnictwa na froncie. Szefem nowo powstałego organu mianowano kpt. Juliana Słoniewskiego. Do pracy w Szefostwie Lotnictwa wyznaczono także: por. obs. Kazimierza Kubalę, por. obs. Zdzisława Finika, por. obs. Henryka Tokarczyka, por. obs. Zygmunta Tebinkę, por. Stanisława Ujejskiego oraz ppor. Aleksandra Króla^[4]. 11 maja, nastąpiła reorganizacja Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, a w tym i Szefostwa Lotnictwa. Weszło ono w skład Oddziału III Naczelnego Dowództwa WP. W czerwcu tymczasowym Szefem Oddziału IIIB został francuski oficer ppłk pil. Francois de Vergnette. W sierpniu szefem Oddziału mianowano Polaka płk. pil. Adama Zaleskiego^[5]

 Osobny artykuł: Dowództwo Lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych.

Jednostki lotnicze formowane na terenie byłego Królestwa Polskiego i Małopolski

20 grudnia 1918 dowódca Wojsk Lotniczych ppłk Hipolit Łossowski nakazał organizowanie 6-samolotowych eskadr wywiadowczych. Już wtedy zorganizowane były dwie eskadry we Lwowie, jedna w Krakowie i zalążek eskadry w Lublinie^[6]. Rozkazem z 21 grudnia powołano 2 eskadrę w Lublinie i 1 eskadrę w Warszawie. Eskadry małopolskie otrzymały numery: 5 eskadra w Krakowie, 6. i 7 eskadra we Lwowie. Jeszcze przed końcem roku sformowano 3 eskadrę w Warszawie, a z początkiem stycznia 1919 9 eskadrę w Krakowie i 4 eskadrę w Warszawie. Pod koniec miesiąca zorganizowano 11 eskadrę wywiadowczą i 1 eskadrą łącznikową w Warszawie oraz 12 eskadrę w Krakowie. Szybki rozwój organizacyjny nie szedł w parze z wyposażeniem w samoloty. Do etatu brakowało również personelu latającego. Brakowało też uzupełnień dla eskadr walczących na froncie polsko-ukraińskim. Równolegle powstały też trzy dowództwa grup lotniczych. W końcu czerwca przybyła do kraju eskadra 4 Dywizji Strzelców gen. Żeligowskiego. Otrzymała ona numer 10. Eskadra została przebazowana do Poznania celem uzupełnienia. W tym czasie 7 eskadra lotnicza została przemianowana na eskadrę myśliwską i powiększono etat do 10 samolotów oraz wyposażona została w maszyny myśliwskie pochodzące z zakupów we Francji^[7]. W maju 1919 polskie lotnictwo wojskowe dysponowało: dwoma batalionami uzupełnień lotniczych, trzema szkołami pilotów w Krakowie i w Warszawie, jedną szkołą obserwatorów i jedną mechaników w Warszawie, czterema grupami lotniczymi (ogółem z 10 eskadr), trzema ruchomymi parkami lotniczymi. Były już też zorganizowane warsztaty lotnicze, stacje meteorologiczne, sekcje aerofotograficzne^[8].

Walki lotnictwa na froncie polsko-ukraińskim

Lotnictwo polskie w obronie Lwowa

W nocy 1 listopada oddziały ukraińskie zajęły we Lwowie budynki rządowe i inne ważne punkty strategiczne^[9].

5 listopada 1918 przed południem załoga samolotu Oeffag C.I por. pil. Stefan Bastyr i por. obs. Janusz de Beaurain wykonała pierwszy w historii polskiego lotnictwa lot bojowy^[10][11]. Maszyna wystartowała z Lewandówki, wzniosła się na około 400 m i na tej wysokości nadleciała nad Persenkówkę i zbombardowała ją. Wyrzucane ręcznie z kabiny bomby upadły pomiędzy stojącymi na stacji pociągami, wywołując panikę wśród ukraińskich Strzelców Siczowych^[12]. Tego samego dnia wykonano jeszcze dwa loty, rozpoznając między innymi rozmieszczenie pozycji oddziałów ukraińskich we Lwowie^[13]. Podczas kolejnego lotu por. pil. Bastyr z obserwatorem ppor. Toruniem rozrzucali ulotki nawołujące do zgłaszania się do służby w Wojsku Polskim^[14]. 7 listopada dysponowano już trzema sprawnymi samolotami. W tym dniu por. Stefan Stec i ppor. Władysław Toruń obrzucili bombami stanowiska ukraińskiej artylerii na Zamku Wysokim oraz Cytadelę uszkodzili tor kolejowy między Podzamczem a Podborcami i zmusili do odwrotu ukraiński pociąg wojskowy. Kolejna załoga: por. Eugeniusz Roland i rtm. Machulski rozrzucali nad miastem rozkaz mobilizacyjny i komunikaty Naczelnej Komendy. Trzecia załoga: por. Bastyr i por. de Beaurain, z rozkazu Naczelnej Komendy, odleciała z meldunkiem do Krakowa^[15]. 13 listopada z meldunkiem do naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego, z międzylądowaniem w Krakowie, wystartował por. Stec^[16].

25 listopada do Lwowa dotarła 3 eskadra bojowa, która wraz z 2 eskadrą weszła w skład nowo utworzonej Lwowskiej grupy lotniczej por. Stefana Bastyra^[17]. 3 grudnia dowódca Grupy „Wschód” gen. Tadeusz Rozwadowski w miejsce Lwowskiej grupy lotniczej utworzył Dowództwo Eskadr Polowych na Galicję Wschodnią, któremu podlegały obie eskadry, a także lwowski park lotniczy. Na czele zgrupowania stanął kpt. pil. dr Jan Wierzejski^[18].

W grudniu obie eskadry wykonywały zadania wsparcia jednostek lądowych w walkach pod Dublanami, Grzybowicami Wielkimi i Sorokami. Lwów był nadal otoczony z trzech stron, a jedyne połączenie z resztą kraju – przez Przemyśl – było nieustannie zagrożone. Warunki atmosferyczne co prawda nie sprzyjały działaniom sił powietrznych, ale sytuacja była nadzwyczajna. 4 grudnia kpt.pil. Camillo Perini i por. obs. Karol Frieser zbombardowali stację kolejową w Gródku Jagiellońskim. Ułatwiło to piechocie zdobycie miejscowości i przywróciło ruch kolejowy pomiędzy Przemyślem a Lwowem^[19].

Lotnicy wykonywali przede wszystkim zadania zwiadowcze. Trasy lotów przebiegały wokół Lwowa. 16 grudnia załoga por. Stec i por. Schmidt rozpoznawała na trasie na trasie: Lwów – Pustomyty – Winniki – Dublany – Brzuchowice – Lwów. 19 grudnia Lwowska grupa lotnicza rozpoczęła zwalczanie wycofujących się oddziałów lądowych nieprzyjaciela^[17]. Ze względu na warunki pogodowe, pod koniec grudnia zaprzestano lotów. W tym miesiącu eskadry wykonały 28 lotów bojowych i kilku łącznościowych^[20].

Lotnictwo w działaniach na Kowel

Pod koniec grudnia 1918 wojska Ukrainy Naddnieprzańskiej wyszły nad Bug w rejonie Chełma. Obszaru tego, na froncie o długości około 100 kilometrów, broniła licząca około 2000 żołnierzy Grupa gen. Stefana Majewskiego^[21].

W tym czasie stacjonująca w Lublinie 2 eskadra lotnicza mjr. Jerzego Syrokomli-Syrokomskiego nie osiągnęła jeszcze stanu gotowości bojowej. Z tego też powodu zdecydowano się na skierowanie do rejonu walk 3 eskadry lotniczej kpt. Juliana Słoniewskiego^[21]. Pierwsze udane loty rozpoznawcze 3 eskadra wykonała 15 lutego. Rejon Brześcia, Kobrynia i Kowla rozpoznawały załogi: ppor. obs. Aleksander Łaguna i ppor. pil. Tadeusz Prauss oraz kpt. pil. Donat Makijonek i kpt. obs. Julian Słoniewski^[21].
W połowie lutego ukraińska ofensywa została zatrzymana, a będące w natarciu oddziały polskie zajęły Kowel. Na przełomie lutego i marca eskadra wspierała działania grup operacyjnych gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, gen. Aleksandra Karnickiego oraz gen. Bronisława Babiańskiego. 3 eskadra lotnicza od początku marca prowadziła loty wywiadowcze Z dniem 3 marca została podporządkowana dowództwu grupy gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. W tym czasie jednostka dysponowała 4 samolotami.
W marcu na front przybyła 2 eskadra lotnicza i rozpoczęła działająca na rzecz grupy gen. Bronisława Babiańskiego. W końcu miesiąca z obu eskadr działających w rejonie Kowla utworzono IV grupę lotniczą pod dowództwem kpt. Juliana Słoniewskiego^[22].
W kwietniu 3 eskadra prowadziła bardzo aktywne działania lotnicze. 3 kwietnia zbombardowała ukraińskie pociągi pancerne na stacjach Peresepa i Rożyszcze. W kolejnych dniach wykonała jeszcze 6 lotów bojowych. W następnych dniach stracono dwa samoloty, a jedna załoga dostała się do ukraińskiej do niewoli. 2 eskadra lotnicza nadal dochodziła do stanu gotowości bojowej. W końcu kwietnia przypadkowy pożar zniszczył skład wagonów wraz z całym wyposażeniem lotniczym eskadry^[22].

Walki w Małopolsce Wschodniej

Na początku marca Ukraińcy rozpoczęli nowe natarcie. Drożność linii kolejowej do Przemyśla została przerwana^[23]. Odpowiedzią wojsk polskich było wysłanie na zagrożony kierunek grupy operacyjnej gen. Wacława Iwaszkiewicza i grupy wojsk wielkopolskich płk. Daniela Konarzewskiego. Oddziały polskie uderzyły z Przemyśla wzdłuż toru kolejowego i 20 marca połączenie z Lwowem zostało wznowione. Wykorzystując powodzenie, oczyszczono z wojsk ukraińskich obszar na południe od Rawy Ruskiej i pod koniec marca linia frontu przebiegała od Rawy Ruskiej przez Niemirów, Wiszenkę, Gródek Jagielloński do Lwowa.
Działania wojsk lądowych wspierały z powietrza bazujące we Lwowie: 5. i 7. eskadry oraz startujące spod Przemyśla 5., 9. i 1 eskadra wielkopolska. 15 marca dokonano podziału strefy rozpoznań lotniczych na dwa odcinki: lwowski i przemyski. Odcinek lwowski przebiegał na wschód od linii Rawa Ruska–Niemirów–Jaworów–Rudki i obsługiwała go III grupa lotnicza, a odcinek przemyski znajdował się na zachód od linii wyznaczonej przez Lubaczów Jaworów−Gródek−Rudki−Sambor–Chyrów, a odpowiedzialność za niego przejęły „eskadry przemyskie” pod dowództwem rtm. Stanisława Jasińskiego^[24].

Działania lotnictwa w okresie ofensywy majowej

14 maja rozpoczęła się ofensywa wojsk polskich w Galicji Wschodniej i na Wołyniu. Na kierunku galicyjskim uderzyła grupa „Wschód” gen. Iwaszkiewicza, w północnej części obszaru galicyjskiego i na południowym Wołyniu działała grupa gen. Dominique Odry, a na północ od niej grupa gen. Karnickiego. W pierwszym dniu ofensywy 9 samolotów III grupy prowadzonych przez kpt. Bastyra zaatakowało piechotę ukraińską na zachód od Doroszowa, na Czerwonym Kamieniu i na zachód od Mierzwicy. W tym samym dniu 5 samolotów atakowało nieprzyjacielskie pozycje pod Kulikowem^[25].

Wysiłek polskich eskadr lotniczych w wojnie polsko-ukraińskiej

Samoloty będące na wyposażeniu polskich eskadr lotniczych

Nazwa	Kraj produkcji	Zdjęcie	Typ	Załoga	Uzbrojenie
Albatros C.XII	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	2 karabiny maszynowe oraz 100 kg bomb
Albatros D.III (Oef)	Austro-Węgry		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe
DFW C.V	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy, bombowy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 100 kg bomb
Fokker D.VII	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe
Hannover CL.II	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca
Hansa-Brandenburg C.I	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 100 kg bomb
Lloyd C.V	Austro-Węgry		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy strzelca oraz 90 kg bomb
LVG C.V	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy, bombowy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 115 kg bomb
LVG C.VI	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy, lekki bombowiec	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 90 kg bomb
Nieuport 17	Francja		samolot myśliwski	1	1 karabin maszynowy
Oeffag C.II	Austro-Węgry		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy strzelca oraz 40 kg bomb

Przypisy

Bibliografia

• Sergiusz Abżółtowski (red.): Księga pamiątkowa 3-go pułku lotniczego 1918-1928. Poznań: 3 pułk lotniczy, 1928.
• Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
• Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• Andrzej Glass (kons.): Historia lotnictwa w Polsce. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-7705-047-7.
• Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
• Tomasz Kopański. Lotnictwo polskie w kampanii 1918-1919. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 1 i 2, 1990. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Tomasz Kowalski: Godło i barwa w lotnictwie polskim 1918–1939. Toruń: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1981. ISBN 978-83-206-0149-7.
• Władysław Madejski. Lotnictwo w pierwszych dniach obrony Lwowa. „Przegląd Lotniczy”. 11, 1938. Warszawa: Dowództwo Lotnictwa. 
• Hubert Modrawski: Polskie lotnictwo wojskowe. Narodziny i walka. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2009. ISBN 978-83-245-8844-2.
• Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Początki, organizacja, personel i sprzęt. T. I. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-39-9.
• Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
• Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
• Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
• Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.
• Wiesław Wróblewski (red.): Lotnictwo polskie w okresie międzywojennym. Materiały z sesji popularnonaukowej. Suwałki: Wojewódzki Ośrodek Metodyczny w Suwałkach, 1993.