Fediwersum

Fediwersum^[1][2][3] (ang. Fediverse, zbitka słów federacja i uniwersum^[4], również jako fediwers lub fedi^[5]) – wspólna nazwa wielu połączonych ze sobą serwisów społecznościowych korzystających z ustandaryzowanych protokołów^[6] (m.in. OStatus(inne języki), ActivityPub(inne języki) i Diaspora Network(inne języki))^[7][8]. Po raz pierwszy obecną nazwę całej sieci („Fediwersum”) użył w 2012 roku Mark Eckenwiler^[9].

Pierwszy koncept sfederowanej sieci społecznościowej pojawił się w 2008 roku wraz z uruchomieniem projektu o nazwie Laconica (obecnie GNU Social)^[10]. W 2024 roku najczęściej wykorzystywaną implementacją (pod względem ilości aktywnych instancji) w całej sieci był Mastodon^[11].

Ponieważ sieć tę tworzą głównie osoby indywidualne i organizacje non-profit, Fediwersum cechuje się brakiem reklam oraz szanowaniem prywatności użytkowników^[12].

Powszechną formą działania sieci społecznościowych jest przechowywanie wszystkich zasobów w jednym miejscu, co nosi znamiona centralizacji wokół konkretnego dostawcy usługi^[13].

Dla odmiany, serwery Fediwersum działają niezależnie od siebie, lecz pozwalają na interakcję pomiędzy użytkownikami innych instancji^[7]. Oznacza to, że są one sfederowane^[4][14]. Własną instancję może uruchomić każdy, tak samo jak w przypadku e-maila. Przykładowo, użytkownik może wysłać wiadomość np. z Gmaila do ProtonMaila i odwrotnie, ponieważ oba te serwisy funkcjonują w ramach jednego protokołu^[15]. Tak samo działa Fediwersum – użytkownicy jednej instancji (np. serwisu /kbin) mogą komunikować się z użytkownikami innej instancji tego samego (lub innego) oprogramowania^[16].

Model działania Fediwersum ma jednocześnie swoje zalety oraz wady. Zaletami są między innymi to, że przejęcie kontroli nad całą siecią np. przez większą firmę technologiczną jest (przynajmniej teoretycznie) niemożliwe^[17], a do komunikacji z innymi w całej sieci serwisów potrzebne jest tylko jedno konto, w przeciwieństwie do wielu osobnych kont w scentralizowanych serwisach^[5]. Z kolei wadą jest to, że administratorzy mają kontrolę wyłącznie nad utrzymywanymi przez nich instancjami i to od ich dobrej woli zależy, jak skuteczna w praktyce będzie rozproszona moderacja^[18]. Inną znaczną przeszkodą uniemożliwiającą upowszechnienie się Fediwersum jest to, że mimo dostępnych poradników zwykli użytkownicy internetu nie wiedzą, jak do takiej sieci dołączyć, głównie ze względu na użycie zbyt technicznych wyrażeń^[14]. Zdarzały się również przypadki, że na nowicjuszach, którzy do tej sieci już dołączą, wymuszane jest ścisłe stosowanie się do ustalonych w przeszłości norm^[14].

W porównaniu do komercyjnych, zamkniętych serwisów społecznościowych, Fediwersum nie posiada algorytmu opartego na śledzeniu aktywności użytkowników^[5]. Polubienia służą tutaj wyłącznie jako informacja zwrotna do autora wpisu (tzn. nie wpływają one na jego widoczność), a jedyną rzeczą umożliwiającą zdobycie nowych odbiorców są podbicia^[5]. Publiczne wpisy można śledzić również bez posiadania zarejestrowanego konta^[19].

Koncept Fediwersum istniał na długo przed rozpoczęciem prac nad obecnymi protokołami formującymi tę sieć. Jako pierwszy wpis w całej sieci uznaje się ten od Evana Prodromou, opublikowany 18 maja 2008 roku^[20] na Laconice, pierwszą znaną implementacją powstałą w 2008 roku^[10]. Wykorzystywała ona standard OpenMicroBlogging. Po zmianie nazwy na StatusNet w 2009 roku^[21], platforma otrzymała 875 tysięcy dolarów kanadyjskich od inwestorów takich jak Montreal Start Up, iNovia Capital czy Olega Tscheltzoffa^[22].

Z czasem zaczęły ujawniać się wady związane z budową protokołu OpenMicroBlogging, który został napisany tak, żeby przekazywać wiadomości tekstowe jednostronnie – „od autorów do subskrybentów”^[23]. W celu rozwiązania problemów przedstawiono nowy protokół – OStatus, mający na celu zastąpienie OMB. Łączył on cechy standardów takich jak Salmon Protocol(inne języki), Atom, PubSubHubbub(inne języki) i ActivityStreams(inne języki). StatusNet jako pierwszy wprowadził obsługę nowego protokołu 3 marca 2010 roku, wraz z opublikowaniem wersji 0.9.0^[23].

W lutym 2010 roku pojawiła się instancja StatusNetu utrzymywana przez Mozillę^[24], która została zamknięta po 20 listopada 2013 roku^[25].

W lipcu 2010 roku Mike Macgirvin ogłosił uruchomienie projektu Mistpark (obecnie Friendica), a miesiąc później dodano wsparcie federacji z innymi platformami na podstawie protokołu DFRN (Distributed Friends and Relations Network)^[26][27]. Platforma wspierała możliwość komunikacji z użytkownikami e-maila, StatusNetu, Diaspory, Facebooka i Twittera, z czego w lipcu 2012 roku te dwie ostatnie platformy uniemożliwiły dostawcom zewnętrznych usług wykorzystywanie zasobów opublikowanych na tych serwisach, po udostępnieniu zmian w ich regulaminach^[27]. Dokładnie dwa lata po rozpoczęciu prac nad Friendicą, Macgirvin opuścił projekt^[27]. Friendica była rozwijana dalej przez społeczność^[27].

W tym samym czasie, gdy OStatus zdobywał popularność, dnia 23 listopada 2010 roku uruchomiono Diasporę, która korzystała z własnego protokołu do łączenia serwerów w jedną sieć^[28]. 27 sierpnia 2012 roku Diaspora przekształciła się w projekt zarządzany przez społeczność^[29]. W 2013 roku OStatus został porzucony przez identi.ca na rzecz Pump.io^[30][31], a StatusNet został połączony z Free Social, w wyniku czego rozpoczęto prace nad GNU Social^[32]. Implementacje StatusNetu były stopniowo zastępowane nowym oprogramowaniem^[33]. Dotychczas w ramach GNU Social były dostępne rozszerzenia do StatusNet oraz serwis muzyczny Libre.fm, z którego korzystało 20 tysięcy użytkowników^[33]. Planowano również uruchomienie wsparcia dla protokołu OStatus w Diasporze^[34]. W 2016 roku, w oparciu o kod GNU Social, powstał PostActiv^[35].

W lipcu 2012 roku pojawił się protokół Zot, który wspierał inny projekt Mike'a Macgirvina o nazwie Redmatrix (który później swoją nazwę zmienił na Hubzilla). W porównaniu do dotychczasowych projektów działających w ramach zdecentralizowanej sieci, protokół Zot skupiał się na zapewnianiu użytkownikom mechanizmu single sign-on, działającego niezależnie od kaprysów poszczególnych operatorów tej usługi^[27].

W 2014 roku powstała sekcja W3C, której zadaniem było wypracowanie standardu dla platform społecznościowych^[36]. ActivityPub, który był sztandarowym projektem tej grupy, powstał na bazie protokołów tworzących Pump.io, nad którym całkowicie zaprzestano prac w 2022 roku^[37]. Miał on służyć jako potencjalny następca OStatus^[38]. W 2016 roku uruchomiono Socialhome^[39], wykorzystujący protokoły ActivityPub oraz Diaspora Network^[40]. Mastodon, który powstał również w 2016 roku^[41], był początkowo zbudowany w oparciu o OStatus^[39], ale w 2019 roku został on porzucony na rzecz ActivityPuba^[42]. W 2024 roku Mastodon jest najczęściej wykorzystywaną implementacją serwisu społecznościowego w ramach całego Fediwersum^[11].

W styczniu 2018 roku ActivityPub został ogłoszony zalecanym standardem W3C^[43]. W założeniu miał on poprawić interoperacyjność całego Fediwersum oraz wyprzeć protokoły takie jak OStatus czy Pump.io^[44]. W 2019 roku wiele serwisów porzuciło wsparcie dla OStatus^[45][46]. Wyjątkiem była Friendica, wspierająca oprócz OStatus protokół Diaspora Network, oraz sama Diaspora, która posiadała wyłącznie swój własny protokół^[47].

W marcu 2018 roku została uruchomiona testowa wersja PeerTube'a, serwisu do udostępniania filmów w oparciu o protokół ActivityPub^[48]. PeerTube został stworzony przez programistę o pseudonimie Chocobozzz^[49]. Pierwsza oficjalna wersja została opublikowana w październiku 2018 roku^[48].

15 listopada 2022 roku twórcy przeglądarki Vivaldi ogłosili uruchomienie Vivaldi Social, opartego na Mastodonie^[50]. W grudniu 2022 roku Mozilla ogłosiła ponowne wejście do Fediwersum^[51], a w maju 2023 roku uruchomiono prywatną betę instancji mozilla.social, również opartej na Mastodonie^[52]. Właściciele komercyjnych platform takich jak Instagram^[53], Tumblr^[54], Flickr^[55] czy Flipboard(inne języki)^[56] również ogłosili uruchomienie odpowiednich integracji. W przypadku tej pierwszej, ruch ten spotkał się ze znacznym sprzeciwem społeczności^[57].

W 2023 roku zaprezentowano mostek łączący protokoły ActivityPub oraz Matrix (będący protokołem ukierunkowanym na komunikatory internetowe) – Kazarma^[58]. Premiera wersji testowej zaplanowana została na początek 2024 roku^[59].

Większość z niżej wymienionych serwisów jest wolna i otwartoźródłowa oraz opiera się na ActivityPubie (choć np. Bluesky(inne języki)^[60] i Nostr(inne języki)^[61] są oparte na osobnych protokołach). Niektóre z nich to serwisy mikroblogowania wzorowane na Twitterze, a inne zbliżone są do Facebooka, Google+, Instagrama czy YouTube’a. Istnieją również serwisy służące do blogowania^[62][63][64].

Wiele aplikacji klienckich wspiera platformy oparte na ActivityPubie – należą do nich Tusky, Fedilab czy Pixeldroid^[65].

W 2013 roku Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, jako pierwsza na świecie instytucja publiczna, prowadziła konto na StatusNecie^[81][82][19]. Obecnie Urząd Ochrony Danych Osobowych jest jedynym polskim organem administracji publicznej utrzymującym aktywne konto na Mastodonie^[83][84] (stan na 25 czerwca 2024 roku). Znane polskie organizacje non-profit posiadające oficjalne konto w Fediwersum to Fundacja Panoptykon^[85] oraz Sieć Obywatelska Watchdog Polska^[84].

Poza tym, istnieje kilka polskojęzycznych instancji Mastodona z otwartą rejestracją^[86]. Nie jest to jedyne oprogramowanie do tworzenia własnych serwisów używane w Polsce. Jeden z dostępnych serwisów działających w ramach Fediwersum, /kbin, został stworzony przez Ernesta Wiśniewskiego^[87][88], który w czasach blackoutu Reddita w lipcu 2023 roku(inne języki) cieszył się znaczną popularnością również za granicą^[89][69][90].

Fediwersum przyjęło się w formie oficjalnej instancji Mastodona dla rządów Niemiec^[91], Holandii^[92], Szwajcarii^[93] i Francji^[94]. W Unii Europejskiej uruchomiono instancje Mastodona (EU Voice) i PeerTube’a (EU Video) najpierw w ramach dwuletniego pilotażu przeprowadzanego przez Europejskiego Inspektora Ochrony Danych od 28 kwietnia 2022 roku^[95], po którego okresie zapowiedziano dalsze utrzymanie oficjalnych instancji^[96].

Najwcześniejszym znanym przypadkiem było wprowadzenie w 2019 roku przez Gaba wsparcia dla protokołu ActivityPub^[97], co spotkało się z kontrowersjami^[98][99]. Po przejęciu Twittera przez Elona Muska dnia 28 października 2022 roku^[100][101], wiele komercyjnych platform takich jak Instagram (poprzez Threads)^[53], Tumblr^[54] czy Flipboard(inne języki)^[56] zadeklarowało wsparcie dla protokołu ActivityPub.

W 2019 roku Gab zdecydował się na wsparcie ActivityPuba^[97][102] poprzez stworzenie forka Mastodona^[103][98], próbując ominąć blokadę aplikacji klienckich na Google Play i Apple App Store^[99]. Eugen Rochko, założyciel Mastodona, w oświadczeniu przekazał, że „Mastodon jest stanowczo przeciwny pozostawianiu i monetyzowaniu zawartości rasistowskiej, jednocześnie ukrywając się za płaszczem wolności słowa”, i że „wiele instancji w Fediwersum podjęło decyzję o zablokowaniu wszelkich interakcji z Gabem”. Gab bez większego rozgłosu wycofał wsparcie dla protokołu w 2020 roku^[104].

Szerokim echem odbiła się zapowiedź dołączenia Instagrama do Fediwersum. Wywołała ona protest na szeroką skalę ze strony administratorów serwerów o nazwie Fedipact^{[105][106][107][57]} w obawie przed brakiem moderacji treści homo- oraz transfobicznych^[108][109] oraz zdominowaniem protokołu ActivityPub metodą embrace, extend, extinguish (przyjąć, rozszerzyć, przejąć)^[110].

W grudniu 2023 roku niektóre konta pochodzące od zarządzających platformą Threads zaczęły się komunikować z resztą Fediwersum w ramach testu protokołu ActivityPub – byli to między innymi Mark Zuckerberg oraz Adam Mosseri(inne języki)^[111]. W styczniu 2024 roku opublikowano plan stopniowego uruchamiania kolejnych powiązanych funkcji^[112], a w marcu uruchomiono wersję testową federacji w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Japonii^[113][77]. Jako pierwszy prezydent USA, 2 kwietnia 2024 roku Joe Biden aktywował federację na swoim profilu na Threads, stając się dostępnym w Fediwersum^[114]. 25 czerwca 2024 roku dodano możliwość podglądania odpowiedzi na posty z innych instancji i zapowiedziano rozszerzenie funkcji federacji na ponad 100 krajów^[115].

Tumblr podjął decyzję o wsparciu ActivityPuba dnia 21 listopada 2022 roku^[54]. Przez pewien czas spekulowano o porzuceniu przez Tumblr planów wsparcia niniejszego protokołu, ale po sesji AMA, która miała miejsce tuż po wycieku informacji o reorganizacji zespołu pracującego nad serwisem, okazało się, że „prace dalej trwają”^[116]. Termin oficjalnego wdrożenia nie jest znany.

Flickr zapowiedział decyzję wsparcia Fediwersum^[55], choć od tego czasu prawdopodobnie wycofał się z niej lub wstrzymał prace nad wsparciem odpowiedniego protokołu^[117].

Portal Minds(inne języki) dodał wsparcie dla protokołu ActivityPub w sierpniu 2023 roku^[118].

Jedną z pierwszych implementacji ActivityPuba skupionych wokół zarządzania treścią jest WriteFreely, powstała w 2018 roku^[63][119]. 23 lutego 2019 roku opublikowano podobną integrację dla Drupala^[120].

W marcu 2023 roku wtyczka do oprogramowania WordPress służąca do przekazywania komentarzy między blogiem a resztą Fediwersum została wykupiona przez Automattic^[121], a aktualizacja do niej udostępniona w październiku tego samego roku^[64]. W kwietniu 2024 roku Ghost zapowiedział wsparcie dla protokołu ActivityPub^[62][122], tym samym realizując wieloletni postulat społeczności^[123].

The Verge oraz 404 Media(inne języki) mają w planach dodać wsparcie dla protokołu ActivityPub, ze względu na coraz mniejszą ilość ruchu pochodzącego z platform Facebooka czy Twittera^[124]. Strona 404 Media(inne języki), ze względu na to, że jest oparta na Ghoście, planuje uruchomienie federacji tak szybko, jak tylko pojawi się odpowiednia opcja^[124].

• Fediverse.pl – polski serwis informacyjny o Fediwersum
• fediverse.observer – statystyki, wyszukiwarka serwerów publicznych (ang.)
• Lista aplikacji klienckich wspierających protokoły tworzące Fediwersum (ang.)