Mete

DoğumM.Ö. 234
MoğolistanÖlümM.Ö. 174Eş(ler)iLu HouÇocuk(lar)ıLao-ŞangHanedanBüyük Hun İmparatorluğuBabasıTeomanAnnesiYen-sih

Mete, Mao-tun (Çince: 冒頓單于 pinyin: Mòdú Chānyú; (M.Ö. 234 - M.Ö. 174), M.Ö. 209 - M.Ö. 174 arasında hüküm sürmüş Asya Hun İmparatorluğu hükümdarı olan Türk-Hun hükümdardır.[3][4][5][6] Oğuz Kağan Destanı'ndaki Oğuz Kağan ile aynı kişi olduğu düşünülmektedir. Babası Teoman'dır. Kendisi Baideng Muharebesi sırasında Han Hanedanlığı'nı yenmiş ve vergiye bağlamıştır. Yüeçi ve Tunguz milletlerini de yenerek devletini Hazar Denizi'nden Mançurya'ya kadar uzatmıştır.

Adı

Mete'nin asıl adı Batur veya Bagatur'dur.[7][8][9] Adının yanlışıkla Mei-tei olarak çevrilmesinden dolayı literatüre Mete olarak girmiştir.[10]

Hayatı

Mete Han'ın kağan olması

Çin kaynaklarında anlatılan bir olaya göre, Asya Hun İmparatorluğu'nun kurucusu olan Teoman, oğlu Mete yerine üvey annesinin etkisiyle Mete'nin üvey kardeşi olan diğer oğlunu tahta çıkarmak istedi.[11][12] Bu sebeple üvey annesi, Mete'nin Teoman'ı doldurdu ve Mete'nin komşu kavim olan Yüeçiler'e rehin olarak gönderdi. Babası, ardından Yüeçiler'e savaş ilan ederek Mete Han'ı öldürtmek istedi.[13][14] Mete, babası Teoman Yüeçiler'in topraklarına girmeden Yüeçiler'in elinden kaçtı.[15] Babası bu kadar zorlukları atlatmasının ardından hakkını vermek için emrine bir tümen asker verdi. Sonunda da Mete öz babasını, üvey annesi ve kardeşlerini öldürüp M.Ö. 209 yılında kağan oldu.[11][16]

Ok öyküsü

Pek çok konar-göçer kavmin kullandığı çavuş oku adı verilen ıslıklı okun mucidinin Mete olduğu kabul edilir. Çin kaynaklarına göre eğer okunu bir yöne yöneltirse emrindeki askerlerin hepsi o hedefe ok atarak hemen yok ederdi. Bir gün okunu en sevdiği atına çevirdi. Askerlerinden bazıları tereddüt etti. Bunun üzerine okunu sırayla tereddüt edenlerin üzerine çevirdi. Atına ok atmakta tereddüt eden askerlerinin bazılarını diğer askerlere ibret olsun diye üzerine ok atarak öldürdü. Bu olaydan sonra bir gün okunu ava çıkan babası Teoman'ın üzerine çevirdiğinde askerlerinden hiçbiri tereddüt etmedi ve üzerine yağan oklardan dolayı Teoman öldü.[17]

Hun'un yükselişi

Mete önce, Hunlardan toprak talebinde bulunan doğu komşuları Donghu üzerine yürüdü ve onları ağır bir yenilgiye uğrattı. Yapılan anlaşma ile Donghular; her sene sığır, at ve deveden oluşan bir vergi ödemeyi kabul ettiler ve M.Ö. 208 yılında da Hun hakimiyetine bağlandılar.

Donghu'yu yendikten sonra,[18] Moğolistan'ın kuzey kesiminde yaşamakta olan Tunguz gibi halkları da içine kattı. M.Ö. 177-165 yılları arasında Hunların güney batısında, Tanrı Dağları ile Kansu arasında yaşayan Yüeçilerin üzerine seferler düzenledi.[19] MÖ 203'te Yüeçiler'i mağlup ederek kendi toprağına kattı.[4]

Ordos'da hakim olmaya çalışan Tahin Türklerini[kaynak belirtilmeli] yendi. Çin üzerine sürekli seferler düzenleyerek Sarı Irmak'ın güneyindeki kaleleri egemenliğine aldı. Bu zaferlerle, sonradan Hunlara büyük gelirler getirecek önemli ticaret yollarının kontrolüne sahip oldu.[4]

Bölgede yaşayan Moğol, Tunguz ve Türk vd. Altay kavimlerini egemenliği altına alarak askerî ve stratejik olarak daha güçlü bir hâle geldi.

M.Ö. 200'de Çinli Han Hanedanı imparatoru Gaozu'nun (Gao-Di) 320.000 kişilik ordusunu Baideng'te (bugünkü Datong, Şanşi) Peteng Kalesinde kuşattı. Gaozu (Gao-Di) Mete'nin eşine hediyeler gönderdi ve Mete'nin, kuzey eyaletlerini Hunlara bırakma ve yıllık vergi ödeme gibi bütün şartlarını kabul etti; böylelikle kuşatmadan çıkmasına müsaade edildi.[5] Gaozu, başşehri Çang'an'a (bugünkü Şian) dönebildiyse de Mete arada bir Han'ın kuzey sınırını tehdit etmiş ve nihayet M.Ö. 198'de Gaozu barış istemiş, Han prensesinin Tanhu'nun eşi olması ve yıllık haraç ödeme şartlarıyla barış antlaşması imzalanmıştır.

Han Hanedanı'yla akrabalık

Qin ve Chu ile yıllar süren mücadelenin ardından Han imparatoru olan Liu Bang (Gaozu), Baideng'da Mete karşısında zor duruma düşünce, yorgun ordusunun Hunlarla baş edemeyeceğini fark etmişti. Akrabalık (和亲) ilişkisi kurmak amacıyla, bir prensesi yüklüce hediyeyle birlikte Hun sarayına gönderdi.

Liu Bang M.Ö. 195'te ölür, karısı Lü Zhi imparatoriçe olur. M.Ö. 192'de Mete Lü Zhi'ye mektup göndererek kaba bir üslupla evlenme teklif eder.

Ben bataklıklarda doğan ve koyunların, kuzuların yaşadığı ovalarda büyüyen yalnız bir hükümdarım. Sınırınızı defalarca ziyaret ettim ve Çin'i gezmek istedim. Majesteleri artık yalnız ve ıssızlık içinde yaşıyor. İkimiz de mutlu olmadığımız ve eğlenecek hiçbir şeyimiz olmadığı için, sende olmayan şeye, bende olan şeyi kullanmaya hazırım.[20]

Lü Zhi, bu kaba teklif karşısında çileden çıktı ve hararetli bir toplantıda generalleri ona bir ordu toplayıp derhal Hunlara saldırması tavsiye etti. Savaş ilan etmek üzereyken Ji Bu adlı açık sözlü bir görevli, Hun ordusunun Çinlilerden çok daha güçlü olduğuna dikkat çekti. Ji Bu'nun sözleri üzerine saray korku dolu bir sessizliğe büründü.[21]Planlarını yeniden düşünen Lü Zhi, Mete'nin teklifini alçakgönüllülükle şu şekilde reddetti:

Efendimiz topraklarımızı unutmamış ve bize mektup yazmış. Üzülerek söylüyorum ama artık kendimle ilgilenmek durumundayım. Yaşlı ve zayıfım, saçlarım ve dişlerim dökülüyor ve hareket ederken dengeyi korumakta zorlanıyorum. Yüce Hakan'ımız yanlış duymuşlar, kendinizi benimle kirletmemelisiniz. Halkımız sizi bir yanlış yapmadı, affedilmeleri gerekiyor. İki imparatorluk arabamız ve sekiz güzel atımız var, bunları Yüce Hakan hazretlerine nezaketle sunuyoruz.[22]

Hun reisleriyle sözde "prensesler" ile evlenme ve her iki taraf arasında barış karşılığında Hun'a haraç ödeme şeklindeki heqin politikasını uygulamaya devam etti.[23]

Saltanatı boyunca çoğu halklar Hun idaresi altına girdi. Onların tümünü, steplerin bütün göçebe atlı okçularını bir imparatorluk altında birleştirdi. Göçebe tebaalarından başka Mete ayrıca Tarım Havzası'nda kendisine bağlılık yemini eden vaha şehir devletleri kurdu. Onun hem askerî hem de idarî yapılanması sonradan birçok merkezi Asya halklarında ve devletlerinde uygulandı.

Bölgesinde askerî gücü ile korku saldı. Savaş taktikleri ve askerî disiplini sayesinde Çin İmparatorluğu'nu ve çevre kavimlerle yaptığı savaşları kazandı. Ordusu savaş zamanında toplanan sivillerden oluşmuyordu. Onun yerine sürekli eğitimli ve savaşa hazır hâlde bulunan profesyonel askerlerden oluşmaktaydı. Hâkim olduğu bölgelerdeki geniş tahıl ve yiyecek kaynakları ile ordusunu ayakta tutabiliyordu.[4]

Mete, M.Ö. 174 yılında öldüğünde birçok kavimleri çatısı altında birleştiren büyük bir imparatorluk geriye bıraktı. Bu imparatorluk yaklaşık 18.000.000 km2 büyüklüğe sahipti. İmparatorluğunun sınırları doğudan batıya Japon Denizi'nden İdil Nehri'ne ve kuzeyden güneye Sibirya'dan Tibet ve Keşmir'e uzanıyordu. Hunların karşılarında bulunan tek düzenli ve güçlü kuvvet olan Çin ordusunun iç karışıklıklar nedeniyle idarî zaafiyet içinde olması, Mete'nin devletini kolayca büyütmesine sebep gösterilir.[4][5][6]

Kültüre yaptığı etkiler

Yaygın kitle eğlence sektöründe Çin efsanelerinde geçen acımasız ve disiplinli komutan olarak tasvir edilen karakterlere, Modu, Şanyu gibi Mete'nin isimleri verilmiş ve bu yapıtlara Mete'nin Çin kaynaklarında geçen hayat hikâyesinden kesitler aktarılmıştır.

Oğuz Kağan efsanesi

Türk destanlarında Çin ve Hindistan fetihlerinde söz edilen Oğuz Kağan'ın Mete olduğu sanılmaktadır. Destanda anlatılan Oğuz Kağan ile Mete'nin hayat hikâyesinde birçok benzerlikler bulunmaktadır. Hayat hikâyesinin Oğuz Kağan efsanesinin tarihi temelini oluşturduğuna inanılır.[4][5][6]

Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluşu

Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihi 1363 yılı olarak kabul edilmekteydi. Nihal Atsız 1963 ve 1973'te Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihinin Mete'nin tahta geçtiği M.Ö. 209 olması gerektiğini yazmıştır.[24][25] Atsız'ın görüşlerini benimseyen Yılmaz Öztuna da 1968'de Cemal Tural'a Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihinin M.Ö. 209 olması teklifini yaptı.[26] Sonraları, T.K.K. kuruluş tarihi M.Ö. 209 olarak değiştirildi.

Mulan çizgi filmi

Çin halk destanlarında Hunlara karşı yapılan savaşa katıldığı sanılan Hua Mulan adlı kadın karakterinden esinlenen Disney'in Mulan çizgi filminde Çin Seddi'ni aşarak Han Hanedanı'na saldıran "acımasız" Hun reisi "Şan-Yu"'nun motifi Mete'den alınmıştır.

Turdakun Niyazaliyev'in "Büyük Türkiye"si

Kırgız Türkü sanatçı Turdakun Niyazaliyev'in "Büyük Türkiye" şarkısında Mete Han anılmıştır.

Ayrıca bakınız

Vikipedi'nin kardeş projelerinden

hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisöz'de ara Vikisöz'de alıntılar

Kaynakça

Özel
  1. ^ "Monument of Turkishness". Governorshıp of Kayserı. 8 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ "The monument of Turkishness was opened to visitors (in Turkish)". Turkgun news. 21 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ "Central Asian arts, Mongolian Huns". Encyclopædia Britannica. 29 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2008. 
  4. ^ a b c d e f Ana Britaannica, Mete maddesi. Ana. 1986. Hun hükümdarı 
  5. ^ a b c d Meydan Larousse, Mete maddesi. Meydan yayıncılık. 1970. Büyük Türk - Hun İmparatoru 
  6. ^ a b c Büyük Larousse, Mete maddesi. İnterpres. 1986. Hun İmparatoru, Hun Hakanı Tuman(Teoman)'ın büyük oğlu 
  7. ^ Ögel, Bahaeddin (2001). Türk mitolojisi. M.E.B yayınları. 22 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2022. 
  8. ^ Kim, Hyun Jin (19 Kasım 2015). The Huns (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-317-34090-4. 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022. 
  9. ^ "...öyle anlaşılıyor ki Mete’nin esas adı da eski Türkçedeki “ Bagatur” ve orta Türkçedeki “Bahadır” dan başka bir şey değildi." Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi Sayfa 5, 1. Cilt, 5. Baskı Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 201020 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  10. ^ "...Çince işaretleri Mei-dei ( Mei-tei) şeklinde okuyan yazar, Mete için kitabının her yerinde de bu adı kullanmıştı. Bu kitapdan istifade eden Türk tarihçileri ise adı, doğrudan doğruya Mete şeklinde okumuşlar ve kitaplarına böyle geçirmişlerdi. îşte bu yolla bu büyük Hun imparatorunun adı, Türkiye’de Mete şeklinde öğrenilmiş ve yayılmıştı." Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi Sayfa 5, 1. Cilt, 5. Baskı Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2010 20 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  11. ^ a b Barfield, Thomas Jefferson (1989). The Perilous Frontier. Cambridge, MA: Basil Blackwell. [1] 20 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  12. ^ Çin kaynakları incelendiğinde, üvey annesinin Mete’nin kişiliğinden ve üstün meziyetlerinden çekindiği öğrenilmektedir. Mete gözünü budaktan esirgemeyen, yiğit, atılgan, lider karakterli bir gençti. Doğru bildiği konularda kesinlikle taviz vermiyordu. Bu yüzden, üvey annesi kendisinden kurtulmak istemiştir. Çukurova Üniversitesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Sayfa 7, (ÇÜHAD), 2022/1 ISSN: 2822-4809 [2] 20 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  13. ^ "Records of the Grand Historian of China, the Age of Emperor Wu 140 to Circa 100 B.C.: Vol. II". INDIAN CULTURE (İngilizce). 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022. 
  14. ^ Sima, Qian (1961). Records of the Grand Historian of China (İngilizce). Columbia University Press. 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022. 
  15. ^ Tanyu’nun (Teoman’ın) Ulu Hatun (birinci eş)’dan olan oğlu ve veliahdı Mete, üvey annesi (Yen-Sih)’nin babasını kendi oğlunu yani ikinci küçük oğlunu tahta çıkarması konusunda ikna etmiş. Mete yine Yen-shih'nin ısrarı üzerine Tunghulardan daha güçlü olan Yüeçilere rehin olarak verilmiştir ve Mete Yüeçilerin elinden kaçmıştır. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 16 (Özel Sayı II): 107-109, 2014 ISSN: 2147-7833 [3] 20 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  16. ^ Barfield, Thomas Jefferson (1989). The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China (İngilizce). B. Blackwell. ISBN 978-1-55786-043-9. 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022. 
  17. ^ s:zh:史記/卷110 (6. paragrafı)
  18. ^ Sien Pi ile Wuhuan'ın Donghu kökenli olduğuna dair tez <!-hangi tez--> <!-L.N. GUMILEV; Hunlar-->mevcuttur
  19. ^ Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. ISBN 975-506-018-9. Batıda Yüeçiler ile çatışarak onları 177-176 ve 174-165 yılları arasında yapıldığı sanılan iki sefer ile Kansudan(Gansu)kovdular. Heredot'a göre İskitlerden bile bilinen bir geleneğe uyarak savaşta yendikleri kralların kafatasını kadeh olarak kullandılar (MÖ 165) 
  20. ^ 黃翰義, 黃翰義 (Mayıs 2023). "論國際租稅之發展趨勢與跨國境數位服務稅之立法政策（下）──以經濟合作暨發展組織之「BEPS行動計畫1.0至2.0之演變」為中心". 月旦裁判時報. 131 (131): 77-85. doi:10.53106/207798362023050131008. ISSN 2077-9836. 
  21. ^ Bishop, John L.; Watson, Burton (1962). "Records of the Grand Historian of China". Books Abroad. 36 (3): 336. doi:10.2307/40117030. ISSN 0006-7431. 
  22. ^ 而且, 能够反映地壳深处构造; 科學, 出版社; 它不, 仅表現各区的地表地貭构造形态; 是我国第一部关于測定值計算法方面的参考书., 該书系統地介紹了自高斯发表最小二乘法基本原理以后一百多年来測定值計算方面的成就.; 参考, 了許多有关的著作; 取材, 丰富; 而大, 地构造图則是以各种顏色和花紋符号編制成的图件 (1 Mayıs 1960). "书刊评价". Chinese Science Bulletin. 11 (10): 318-320. doi:10.1360/csb1960-5-10-318. ISSN 0023-074X. 
  23. ^ GAOZHENGZHENG; 이재훈 (Ağustos 2019). "≪詩童子問≫的文獻學研究 ― 版本的討論和校勘". Journal of Chinese Language and Literature. null (94): 91-120. doi:10.26586/chls.2019..94.004. ISSN 1226-4555. 
  24. ^ Nihal Atsız, 'Türk Kara Ordusu Ne Zaman Kuruldu?', Orkun, Sayı: 18 (15 Temmuz 1963)
  25. ^ Nihal Atsız, 'Türk Karaordusunun Kuruluşu Meselesi', Ötüken, Sayı: 4 (1973)
  26. ^ Yılmaz Öztuna, 'Türk Ordusu 605 yıl önce kurulmadı', Hayat Tarih Mecmuası, Sayı: 8 (Ekim 1968)
Genel
  • Tekin Gün, Mete Han - Büyük Hun Devleti, Belgesel, 3 Haziran 2017

Dış bağlantılar

  • Sima Qian, "Büyük Vak'a-Nüvis" Kitabı, C.110, "Hiung-nu" 50 司馬遷, 史記 (太史公書) 卷一百十 匈奴列傳第五十 (Vikikaynak)
  • Gan Gu, "Qian Han" Kibabı, C.94 "Hiung-nu" 64 班固, 前漢書 卷九十四 匈奴傳第六十四 (Vikikaynak)
Otorite kontrolü Bunu Vikiveri'de düzenleyin