Jezdimir Dangić

Jezdimir Jezda Dangić (1897. Bratunac, Austrougarska — 1947. Sarajevo, FNR Jugoslavija) je bio žandarmerijski major, tokom Drugog svetskog rata zapovjednik četničkih jedinica Draže Mihailovića u istočnoj Bosni.

Bio je jedan od vođa ustanka u NDH, u oblasti istočne Bosne. Sa partizanima se razišao jer je vodio borbu isključivo protiv ustaša i "Turaka",^[1] ali ne i Nemaca, sa kojima je stupio u pregovore. Bio je politički pristalica Nedića.^[2]

Nakon rata je osuđen za kolaboraciju i ratne zločine, te streljan 1947. godine.

Rođen je 5. svibnja 1897. u Bratuncu u obitelji pravoslavnog svećenika. Njegov otac je bio sveštenik, tri i po godine je bio u zatvoru, osuđen na smrt a zatim pušten. Njegova majka je bila takođe uhapšena i u zatvoru je izgubila razum.^[2] Dangić je imao devetoro braće i sestara.^[2]

I on sam je bio na robiji. Kao gimnazijalac u Tuzli i kao pripadnik organizacije Mlada Bosna bio je osuđen na tri i pol godine zatvora zbog veleizdaje Austro-Ugarske. Kaznu je odslužio u Tuzli i Zenici tijekom prvog svjetskog rata.

Nakon rata studirao je pravo i radio u Tuzli i okolici kao policijski činovnik i rezervni konjički potporučnik. 3. siječnja 1928. prešao je u aktivnu žandarmerijsku službu s činom potporučnika.

Postao je pravnik, žandarmerijski oficir, komandir u činu majora jedinice Dvorske žandarmerije, koja je bila zadužena za obezbeđenje kraljevske porodice, njihovih objekata kao i vladinih ministara i zdanja u Kraljevini Jugoslaviji. Drugi svjetski rat dočekuje u činu žandarmerijskog majora.

U travanjskom ratu 1941. Dangić zapovjeda žandarmerijskom jedinicom koja prati kralja Petra II od Beograda do Nikšića. Posle okupacije izbjegao je zarobljavanje od strane Nijemaca i sklonio se kod brata u Ljuboviji. Preko braće Todorovića, aktivnih majora Jugoslavenske kraljevske vojske, stupa u vezu s pukovnikom Dražom Mihailovićem na Ravnoj Gori u Srbiji.

Glavni članci: Ustanak u NDH i Drinske mučenice

Mihailović ga šalje u istočnu Bosnu s ciljem stvaranja i širenja četničke organizacije u tim krajevima. Bio je učesnik ustanka protiv NDH u Istočnoj Bosni od avgusta 1941. Pošto su ustanici koje je vodio Pero Đukanović, bivši solunski narednik, oslobodili Drinjaču i Bratunac, Dangić se nametnuo za vođu ustanka u tom delu Bosne.^[3] Major Dangić postaje načelnik Komande Istočne Bosne i Hercegovine Jugoslovenske vojske u Otadžbini. Odmah je započeo mobilizaciju srpskih seljaka u svoje odrede. Imao je oko tisuću ljudi, smještenih na prostoru između Višegrada i Bijeljine.

Prema izvještaju beogradske jedinice Abwehra (obavještajne službe njemačkog Wehrmachta) od 29. septembra 1941, Dangić je praktički od svog dolaska u Bosnu održavao kontakte s Nedićevom administracijom koja ga je podupirala; u izvještaju se navodi da je imao »dobre odnose s Nijemcima i da je činio sve kako bi izbjegao sukob između svojih trupa i Nijemaca.«^[4][5]

U listopadu 1941. godine, potpisuje sporazum o suradnji s partizanima u ustanku. Za vreme privremene saradnje sa partizanskim snagama, Dangić sa svojim odredima zauzima desetak većih mesta: Bratunac, Srebrenicu, Vlasenicu, Olovo, Rogaticu, Foču, Goražde i Čajniče. Tom prilikom Dangićevi četnici su izvršili pokolj nad muslimanskim i katoličkim stanovništvom, uključujući i katoličke časne sestre poznate pod imenom Drinske mučenice, zaklane na obali Drine kod Goražda, 15. prosinca 1941.^[6]

Njemci vrlo brzo uočavaju Dangićev blagonaklon stav spram okupatorskih snaga. U izvještaju vojnog obavještajnog centra u Beogradu od 14. novembra 1941. jasno se kaže:

Dangić je od početka prema komunistima zauzeo odlučniji stav nego Mihailović. Njegov cilj u odnosu na nemačke okupacione vlasti u pograničnoj staroj Srbiji bio je očigledno da zajedno sa njima nastupi protiv komunizma i da time obezbedi slobodno zaleđe radi suzbijanja hrvatskih ustaških jedinica na srpskim oblastima Bosne.

U istom izvještaju se tvrdi da je Dangić „češće demonstrativno pokazivao svoju želju da se s Nemcima složi. Tako se o njemu priča da je, između ostalog, dao da nastupaju jedinice u cilju iskazivanja počasti nemačkim oficirima“.^[7][8] U drugom njemačkom izvještaju opisan je i kao „dobar frontovski oficir“.^[2]

Prvi kontakt Nijemaca sa Dangićevim četnicima bio je početkom decembra 1941. u višegradskom srezu. Tada su četnici razoružali jednu grupu partizana i predali je okupacionim snagama.^[9][10]

Glavni članci: Gušenje ustanka u istočnoj Bosni i Četnički pučevi u Bosni

Radi gušenja ustanka u NDH, nemačko-hrvatske snage su protiv ustanika Istočne Bosne preduzele drugu i treću ofanzivu. Tada Dangić objavljuje da četnički odredi se bore samo protiv ustaša, ali ne i Nemaca. Januara 1942. Dangićeve snage su pretrpele značajne gubitke u ljudstvu i teritoriji, ali nisu pružale otpor Nemcima jer su imali naređenje da se ne bore protiv njemačkih trupa.^[11]

Iznenađujuća je bila činjenica da su Dangićevi ljudi redovno izbegavali borbu s nemačkim trupama i na njih nisu otvarali vatru. Manji odredi i pojedinci, koji više nisu imali nikakav izlaz, predavali su se bez borbe i polagali svoje oružje. To isto je učinio jedan kompaktni odred od oko 400 ljudi. Pri tome su ljudi izjavljivali da su oni to radili po naređenju majora Dangića, pošto im je on bio zabranio da se bore protiv nemačkih trupa. Mora se reći da im je Dangić mogao nanositi znatne gubitke da je to hteo.^[2][12]

– Izveštaj Opunomoćenog komandanta u Srbiji od 11. februara 1942. komandantu Jugoistoka o toku pregovora s majorom Dangićem u Beogradu

Početkom 1942. godine Dangić uspostavlja vezu sa Drenovićem i četnicima zapadne Bosne, kojima nalaže da se bore protiv partizana, a ne okupatora.^[13] On napada partizane koristeći šovinističku retoriku, optužujući partizane da ih vode "čivut Moša Pijade, Turčin Safet Mujić, mađar Franjo Vajnert i takozvani Petar Ilić čije pravo ime niko ne zna", a cilj im je da unište srpstvo.^[14][15]

U to vreme započinje pregovore sa nemačkom vojnom komandom na čelu sa generalom Paulom Baderom. Dangić je bio spreman služiti njemačku vojnu upravu i boriti se protiv partizana. Za uzvrat je tražio da snage NDH napuste taj prostor. Izjavio je da bi se pri opštem ustanku na Balkanu i iskrcavanju Engleza njegovi četnici nepokolebljivo verno borili na nemačkoj strani.^[2] Dangić je izražavao uverenje da bi samo nemačka pobeda mogla Srbiji da obezbedi pripadajući položaj na Balkanu, dok bi pobeda boljševizma značila uništenje svakog naroda, pa, dakle, i srpskog.^[16] Njemački general Bader je 2. februara 1942. pozvao predstavnike vlasti NDH, ministra Vjekoslava Vrančića i domobranskog pukovnika Fedora Dragojlova u Beograd, na pregovore sa Dangićevim izaslanicima.

Dangić je spreman da se sa svim svojim ljudstvom bezuslovno stavi pod nemačku komandu za potpuno uništenje komunista u istočnoj Bosni i održavanje mira, tako da se izbeglice mogu vratiti. On priznaje hrvatsku suverenost, mada ne kao konačnu, ukoliko se hrvatsko činovništvo obrazuje na paritetnoj osnovi od Hrvata, Muslimana i Srba na bazi pripadnosti zemlje. Pri tome je njegov preduslov da se zemlja postavi pod nemačku vojnu upravu.^[2]

– Izveštaj Opunomoćenog komandanta u Srbiji od 11. februara 1942. komandantu Jugoistoka o toku pregovora s majorom Dangićem u Beogradu

Zbog pregovora sa Nemcima, Dangić je postao kompromitovan u narodu, pa kada su naišli partizani nije mogao "nije mogao naći ni 100 ljudi koji bi hteli da brane njega i štab":

Dangić održava veze i sa Nemcima i pri mom prolasku kroz Bajinu Baštu bio je na sastanku i ručku sa nekim nemačkim kapetanom doktorom Matlom iz Beograda. Sve ove veze Dangića, mnogo ga kompromituju i daje materijala komunistima za propagandu u njihovu korist, jer zaista uvek raspolažu sa faktima. Njihova nekompromisna akcija protiv Dangića i njegovih oficira, samo je posledica tih svih veza Dangićevih. [...] Izgleda da su komunisti uspeli kod Dangićevih ljudi da ga kompromituju, jer pri nailasku partizana on nije mogao naći ni 100 ljudi koji bi hteli da brane njega i štab.^[17]

– Izveštaj majora Radoslava Đurića od 26. marta 1942. Draži Mihailoviću o situaciji u istočnoj Bosni i stanju četničkih jedinica

Prema izveštaju majora Radoslava Đurića Draži Mihailoviću, situacija u Dangićevom štabu je bila katastrofalna ("ne zna se ni ko pije ni ko plaća"). Krajem marta Dangić je pobegao u Srbiju pod pritiskom partizanskih jedinica.^[17] 21. marta 1942. Draža Mihalović je preporučio Dangiću da stupi u kontakt sa kvislinškim vlastima u Bajinoj Bašti za "prvu pomoć".^[18]

Početkom aprila 1942. odlazi na pregovore sa Milanom Nedićem i Nemcima u Beogradu gde se nudio za borbu protiv partizana. Zauzvrat je tražio da teren istočne Bosne očišćen od partizana ima u svojoj vlasti. Draža Mihailović je 9. aprila 1942. depešom obavešten da pregovori Dangića i Nemaca dobro napreduju:

Dangić tražio novčanu pomoć i dobio 2 mil. Pomoć u ljudima i oružju radi suzbijanja partizana obećana. Nemci mu stavili do znanja da će sav teren očišćen od partizana imati u potpunoj vlasti.^[19]

Dangić je uhapšen 11/12. aprila 1942. godine, zbog održavanja veza sa Srbijom u cilju pobune protiv NDH. O njegovom hapšenju postoji detaljan nemački izveštaj:

14.4: Slučaj Dangić Komandant oružanih snaga na Jugoistoku depešom javlja da je slučajno saznao kako je vođa srpskih ustanika u Hrvatskoj Dangić boravio od 30.3. do 2.4. u Beogradu. Dangić je, dalje, odmah potom, po svemu sudeći, bio kod srpskog sreskog načelnika u Valjevu pukovnika Lukića i tamo je razgovarao s Nedićevim četnicima opominjući ih da poštuju red i mir. Time je dokazano da Dangić, pored toga to ima vezu sa Beogradom, verovatno ima vezu i s Nedićem. Komandujući general i komandant u Srbiji naredio je hapšenje. Na to je komandant oružanih snaga na Jugoistoku ukazao da naređenje za hapšenje Dangića nije trebalo da se izda tek sada, to naređenje je još pre trebalo izdati svim (nadležnim) instancama. Pored toga, ponovljeno je i naređenje da se svim sredstvima spreči svaka veza ustanika s Nedićevom vladom, a, uz to, i svaka podrška ustanicima, uključujući i oblasti izvan srpskih granica, od strane Srba.^[20]

14. aprila Draža Mihailović je dobio obaveštenje da su Nemci uhvatili i odveli Dangića, bez detalja.^[19] 18. aprila Draža dobija obaveštenje da je Dangić uhapšen jer ga je potkazao banjalučki advokat Kostić, da je Nedić naredio da se Kostić uhapsi, a da se očekuje Dangićevo puštanje na slobodu.^[19] 25. aprila 1942. godine četnički komandant Mladen Mladenović piše Draži Mihailoviću da je Dangić izdao njihovu organizaciju Ljotiću i Nemcima i da je zaslužio "najtežu kaznu":

Dangić je u Bgdu vodio pregovore sa Ljotićem, Nedićem i Nemcima a i pisao je pismo Hitleru ne dajući nikome obaveštenje o svom radu u Bgdu. Poslednji moj zaključak je da je on (drug) i Ljotića i Nedića te je prihvatio da Ljotić uređuje pozadinu. Prema izvesnim znacima počeo je da izdaje k-tovu organizaciju i ljude pa svakom preti opasnost hapšenja. Sada je cela akcija u Bosni propala i ustaše su posele celu Bosnu do Drine. Prema mom izveštaju Dangić nije povukao konzekvence za svoj rad i dvoličnu ulogu te je zaslužio najtežu kaznu.^[21]

Draža Mihailović je 6. juna 1942. izvestio Predsednika jugoslovenske Vlade u Londonu da je Dangić "prevarom Nedića i Ljotića dopao ropstva."^[22] Kasnije je Mihailović u svojoj depeši od 30. juna prokomentarisao "Dangića upropastili političari", potom 2. jula 1942. "politikanstvo je upropastilo ceo Dangićev pokret".^[23]

Nakon što je uhapšen od Nemaca, poslan je u zarobljenički logor Strij u Poljskoj. Ondje je ostao sve do izbijanja Varšavskog ustanka 1944. Pridružio se ustanicima pod zapovjedništvom poljskog generala Bór-Komorovskog i sudjelovao u borbama sve do gušenja ustanka.^{[nedostaje referenca]} Kao i mnoge poljske časnike zarobljava ga Crvena armija te završava u zarobljeničkom logoru u Moskvi.

Nakon rata, Sovjeti ga izručuju vlastima SFRJ. 1946. godine je osuđen na smrt u Sarajevu pred vojnim sudom 3. jugoslavenske armije.^[3] Osuđen je za suradnju s Nijemcima, Talijanima, kvislinškom srbijanskom vladom, vršenje masovnih zločina i izdaju zemlje. Istog mjeseca je strijeljan.

• Drinske mučenice
• Borbe za Istočnu Bosnu 1942.
• Saradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svetskom ratu

• Izveštaj Opunomoćenog komandanta u Srbiji od 11. februara 1942. komandantu Jugoistoka o toku pregovora s majorom Dangićem u Beogradu