Trzecia część nocy

Trzecia część nocy

Gatunek	wojenny dramat psychologiczny
Data premiery	4 stycznia 1972
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	101 min
Reżyseria	Andrzej Żuławski
Scenariusz	Mirosław Żuławski Andrzej Żuławski
Główne role	Małgorzata Braunek Leszek Teleszyński
Muzyka	Andrzej Korzyński
Zdjęcia	Witold Sobociński
Scenografia	Teresa Barska Jerzy Śnieżawski
Kostiumy	Lidia Rzeszewska
Montaż	Halina Prugar
Produkcja	Zespół Filmowy Wektor
Dystrybucja	Best Film
Cytaty w Wikicytatach

Trzecia część nocy – polski film wojenny z 1971 w reżyserii Andrzeja Żuławskiego, na podstawie scenariusza napisanego wspólnie z ojcem Mirosławem Żuławskim. Trzecia część nocy była pełnometrażowym debiutem fabularnym Andrzeja Żuławskiego, opartym na autentycznych doświadczeniach obu scenarzystów z czasów II wojny światowej. Choć film początkowo był niedoceniany w Polsce, z czasem dopatrywano się w nim akuratnego przedstawienia grozy okupacji hitlerowskiej.

Akcja filmu rozgrywa się w czasie okupacji hitlerowskiej. Ukazuje on wydarzenia wojenne w konwencji apokaliptycznej i onirycznej. Głównym bohaterem jest Michał, któremu Niemcy zabijają (we dworku na skraju lasu) matkę, żonę Helenę i syna. Michał ucieka do miasta. Przypadkiem spotyka tam w starym domu rodzącą właśnie kobietę, Martę, łudząco podobną do jego zmarłej żony. Michał postanawia zaopiekować się kobietą i jej dzieckiem. By ich utrzymać, zostaje karmicielem wszy w instytucie produkującym szczepionki przeciw tyfusowi. Ma zamiar również odbić z rąk hitlerowców Jana – męża Marty, który został zatrzymany przez Niemców omyłkowo zamiast Michała^[1].

Trzecia część nocy ma klamrową konstrukcję: otwiera i zamyka ją lektura Biblii w przekładzie Wujka (Ap 8,12) – żona Michała (Małgorzata Braunek) czyta Apokalipsę. Tytuł filmu nawiązuje do fragmentu Apokalipsy św. Jana^[2]:

Potem zatrąbił czwarty Anioł,
a uderzona jest trzecia część słońca
i trzecia część księżyca, i trzecia część gwiazd,
tak iż się trzecia część ich zaćmiła,
i trzecia część dnia nie świeci, także i nocy^[2].

Kierownikiem literackim Trzeciej części nocy był Ernest Bryll. Scenariusz powstał na podstawie przeżyć wojennych Mirosława Żuławskiego. Jego syn Andrzej Żuławski odwoływał się do wspólnych doświadczeń – ojca i syna – ze Lwowa czasu wojny. Mirosław Żuławski przebywał tam z żoną i synkiem, utrzymując rodzinę jako karmiciel wszy w Instytucie Weigla^[3]. Reżyser filmu przekonywał, że mimo autorskiej wizji II wojny światowej podstawowe realia filmu były autentyczne: „to, że mój ojciec karmił wszy, to, że dowódca oddziału partyzanckiego był ślepy i to, że ja się urodziłem w podobnych okolicznościach, jak dziecko bohatera filmu […]. Wszystko, na czym jest film oparty, jest prawdziwe”^[4].

Zdjęcia do filmu powstawały między innymi w budynku dworskim we wsi Lipków^[5].

Trzecia część nocy była początkowo filmem niezrozumianym przez krytyków. Aleksander Ledóchowski pisał w otwartym liście do Andrzeja Żuławskiego, że „film jest pełen zaprzeczeń i ma w sobie coś z labiryntu: korytarze, które prowadzą donikąd, lustra odbijające przeszłe obrazy i ślepe lub iluzoryczne okna”^[6]. Z czasem jednak upatrywano w debiucie Żuławskiego „artystycznego manifestu autora”^[7], wzorowanego pod względem ekspresyjnego stylu na teatrze okrucieństwa Antoine’a Artauda^[8]. Monika Maszewska-Łupiniak pisała, że autobiograficzna opowieść Andrzeja i Mirosława Żuławskich akuratnie oddaje „chaos i absurdalność wojennych obrazów”, które zostały przefiltrowane przez perspektywę „małoletniego świadka autentycznych wydarzeń wojennych”^[9]. Robert Birkholc stwierdzał, że „Żuławskiemu udało się znakomicie połączyć realistyczny obraz wojny z mistycznymi odniesieniami do Biblii, narracyjne eksperymenty ze zmysłowym konkretem”^[10]. Zdaniem Miłosza Stelmacha głównym tematem filmu „jest w istocie subiektywna perspektywa jednostki zagubionej w świecie pozbawionym jasnych wartości i skazanej przez to na katastrofę”^[11].

W 2024 roku Trzecia część nocy znalazła się na 6. miejscu w zestawieniu najlepszych polskich filmów wszech czasów według portalu Pełna Sala^[12].

• MartaM. Kasprzak MartaM., W cieniu prywatnej Apokalipsy. Subiektywizacja czasu i narracji w filmie Trzecia część nocy Andrzeja Żuławskiego, „Zagadnienia Rodzajów Literackich”, 63 (2), 2020, s. 71–80, ISSN 0084-4446 [dostęp 2021-12-05] .
• MonikaM. Maszewska-Łupiniak MonikaM., „Skroplenie wojny do czerwonej kropki”. Dyskurs autobiograficzny w „Trzeciej czesci nocy” Andrzeja Żuławskiego, „Kwartalnik Filmowy” (73), 2011, s. 163–174, ISSN 0452-9502 [dostęp 2021-12-05] .
• JacekJ. Nowakowski JacekJ., Od teatru okrucieństwa do Grand Guignolu. Śmierć w kinie Andrzeja Żuławskiego, „Przestrzenie Teorii” (5), 2007, s. 205, DOI: 10.14746/pt.2005.5.13, ISSN 2450-5765 [dostęp 2021-12-05] .

• Trzecia część nocy w bazie IMDb (ang.)
• Trzecia część nocy w bazie Filmweb
• Trzecia część nocy w bazie filmpolski.pl
• Cytaty na temat filmu, treść, realizatorzy, aktorzy
• Zdjęcia z filmu Trzecia część nocy w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”