Taligh

Taligh (pers. ‏تعلیق‎, dosłownie „wiszący”) – odmiana pisma arabskiego używana przede wszystkim do sporządzania dokumentów i prowadzenia oficjalnej korespondencji w języku perskim. Taligh pojawił się w połowie XIII wieku i był szeroko używany, głównie w kancelariach państw świata irańskiego, jednak z początkiem XVI wieku zaczął tracić na popularności na rzecz pisma nastaligh^[1][2].

Proces powstawania taligh był wyjątkowo długi. Perski styl pisania naschi stopniowo zmieniał się począwszy od XI wieku i te zmiany, razem z pewnymi zapożyczeniami z tauki i rika, doprowadziły w połowie XIII wieku do powstania taligh^[1][3]. Taligh współdzieli wiele cech z tymi trzema duktami, „ale jest bardziej stylizowany. Objawia się to w elementach krzywoliniowych, dodatkowych pętelkach, ekstremalnych kontrastach pomiędzy kompresją i ekspansją oraz połączonych literach, które to wszystkie cechy czynią go trudnym do odczytania dla nowicjusza”^[3].

W taligh słowa i oddzielne litery mogą być ze sobą łączone, co pozwala na szybkie pisanie i czyni pismo odpowiednim dla oficjalnej korespondencji^[1]. Z końcem XIII wieku taligh przyjął definitywny styl, czasami nazywany taligh-e ghadim (stary taligh) lub taligh-e asl (oryginalny taligh), „co prawdopodobnie było spowodowane potrzebą standaryzacji perskiego używanego przez rozwijającą się biurokrację Ilchanatu”^[3] (zobacz firman Sadr ad-Dina Zandżaniego, wezyra ilchana Gajchatu). By pisać jeszcze szybciej, skrybowie kancelarii (monszi) uczynili pismo jeszcze płynniejszym, zwiększając liczbę niezgodnych z zasadami ligatur i porzucając kropki w wielu literach. Niektóre litery zostały zmniejszone, podczas gdy inne zaczęły być pisane cieńszymi pociągnięciami lub w nowym kształcie. Ten nowy styl stał się znany jako szekaste taligh („ucięty taligh”) (czasami był nazywany także chatt-e tarassol – „pismem korespondencyjnym”) i był systematycznie używany od końca XIV wieku^[1][4].

Według autorów safawidzkich takich jak Dust Mohammad (zm. ok. 1564) lub Kadi Ahmed (zm. ok. 1606), szekaste taligh zostało stworzone, lub przynajmniej zdefiniowane, przez Tadż ad-Din Salmaniego, skrybę pracującego na dworze Timura (pan. 1370–1405), i udoskonalone przez ʿAbd al-Hajja Astarabadiego, głównego sekretarza wnuka Timura, Abu Sa’ida (pan. 1451–1469). ʿAbd al-Hajj rozwinął dwie odmiany taligh – bardziej płynny styl wiązany z Timurydami w Chorasanie oraz bardziej linearny i zwarty styl wiązany z Ak Kojunlu w Iraku i Azerbejdżanie^[1][5]. Biografowie wymieniają Derwisza 'Abdollaha Monsziego jako najsłynniejszego kaligrafa stylu chorasańskiego^[6] (zobacz przepisany przez niego list). Najważniejszym kaligrafem tworzącym w taligh okresu safawidzkiego był Echtijar Monszi Gonabadi (zm. 1582), po którym „żaden kaligraf nie oddał się pisaniu w taligh tak całkowicie, ponieważ to samo stulecie widziało rozkwit pisma nastaligh”^[7].

Gholam Hosejn Jusofi podkreśla, iż szekaste taligh jest pismem stworzonym do szybkiego pisania i dlatego dozwolone jest w nim przeplatanie się linii i łączenie normalnie nie łączących się liter oraz dwóch lub więcej słów. Pociągnięcia są zazwyczaj okrągłe i pióro porusza się w sposób płynny. Rozmiar liter i słów nie jest ujednolicony i „jeśli istnieje jakaś spójność kompozycji, to jest ona bardzo odmienna od schludnej symetrii widocznej w przypadku innych pism”^[1].

W XV wieku taligh był także używany w Imperium Osmańskim. Wraz z rozrostem imperialnej kancelarii po zdobyciu Konstantynopola osmańscy skrybowie zaczęli komplikować taligh, rozwijając specyficzny osmański styl nazywany divanî, był bowiem używany w dywanach imperium. Na ziemiach Osmanów nazwy taligh (tur. talik) używano także do oznaczenia pisma nastaligh, którego nie należy mylić z właściwym, perskim taligh^[8].

• 
  Firman Sadr ad-Dina Zandżaniego, wezyra ilchana Gajchatu, datowany na Dżumada II 692 AH/czerwiec 1292. Art and History Collection wypożyczona do Arthur M. Sackler Gallery
• 
  Pierwsza strona rękopisu Hikmat al-ʿIshraq Sohrawardiego przepisana przez Sejjeda Mohammada Monsziego dla biblioteki sułtana Mehmeda II. Stambuł, rok 882 AH (1477-8). Muzeum Pałacu Topkapi
• 
  Enkomion dla sułtana Jakuba Ak Kojunlu (pan. 1478–1490), przepisane w szekaste taligh przez ʿAbd-al-Hajja-e Hafeza Szejcha Mohammada Buchariego. Muzeum Pałacu Topkapi
• 
  List w piśmie taligh przepisany przez Derwisza 'Abdollaha Monsziego. Iran, 911 AH (1505–6). Metropolitan Museum of Art
• 
  Ostatnia strona zijaretname (listu polecającego) wystawionego przez Sanktuarium Imama Rezy 14 Zu al-hidżdża 944 AH/5 lipca 1533. List poleca Derwisza Chidra Szaha jako osobę godną zaufania, która odbyła pielgrzymkę do Sanktuarium. Muzeum Brytyjskie
• 
  Firman cesarza Wielkich Mogołów Akbara, datowany na rok 1560. Muzeum Narodowe Indii

• Hamid Reza Afsari: Calligraphy. Encyclopaedia Islamica. [dostęp 2017-06-27]. (ang.).
• Sheila S. Blair: Islamic Calligraphy. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2008. ISBN 978-0-7486-1212-3.
• Gholam Hosejn Jusofi: CALLIGRAPHY. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2023-05-10]. (ang.).