Kruszownica szorstka
Systematyka | |||
Domena | eukarionty | ||
---|---|---|---|
Królestwo | grzyby | ||
Typ | workowce | ||
Klasa | miseczniaki | ||
Rząd | kruszownicowce | ||
Rodzina | kruszownicowate | ||
Rodzaj | kruszownica | ||
Gatunek | kruszownica szorstka | ||
Nazwa systematyczna | |||
Umbilicaria hirsuta (Sw. ex Westr.) Ach. K. Vetensk-Acad. Nya Handl. 15: 97 (1794) | |||
|
Kruszownica szorstka (Umbilicaria hirsuta (Sw. ex Westr.) Ach. – gatunek grzybów z rodziny kruszownicowatych (Umbilicariaceae)[1]. Ze względu na współżycie z glonami zaliczany jest do porostów[2].
Systematyka i nazewnictwo
Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Umbilicaria, Umbilicariaceae, Umbilicariales, Incertae sedis, Lecanoromycetes, Pezizomycotina, Ascomycota, Fungi[1].
Po raz pierwszy takson ten zdiagnozowali w 1793 r. Olof Swartz i Johan Peter Westring, nadając mu nazwę Lichen hirsutus. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadał mu w 1794 r. Erik Acharius, przenosząc go do rodzaju Umbilicaria[1].
Synonimy nazwy naukowej[3]:
- Gyrophora depressa var. hirsuta (Sw. ex Westr.) Schaer. 1818
- Gyrophora hirsuta (Sw. ex Westr.) Ach. 1803
- Lecidea hirsuta (Sw. ex Westr.) Spreng. 1827
- Lichen hirsutus Sw. ex Westr. 1793
Nazwa polska według Krytycznej listy porostów i grzybów naporostowych Polski[2].
Charakterystyka
Plecha listkowata złożona przeważnie z pojedynczych listków o średnicy 1-3 cm, wyjątkowo do 7 cm. Listki mają okrągławy lub nieregularny kształt, ich obrzeża często są często są postrzępione i podgięte w dół. Do podłoża przyrastają uczepem. Są dość grube i podczas suchej pogody bardzo kruche, kruszą się w palcach. Górna powierzchnia jest początkowo gładka, później pokryta siecią bardzo cienkich szczelinek. Ma barwę szarą, szarozieloną lub jasnobrązową. Na brzegach występują czarne i rozgałęzione wyrostki, a na obwodzie plechy często znajdują się soredia. Izydiów brak. Dolna powierzchnia plechy jest biaława lub jasnoszara i obficie pokryta prostymi, lub słabo rozgałęzionymi, czarnymi chwytnikami[4][5].
Plecha zawiera glony protokokkoidalne. Zazwyczaj występują dość licznie lecideowe apotecja o rozmiarach 0,5-1,5 mm. Początkowo są siedzące, później mają krótkie trzoneczki. Tarczki czarne, płaskie lub wypukle, pokryte głębokimi rowkami. Powstają w nich zarodniki o rozmiarach 0-16 × 6-8 μm[4].
Reakcje barwne: rdzeń K, C + czerwony, KC + czerwony P-. Kwasy porostowe: kwas gyroforowy i kwas lekanorowy[5].
Występowanie i siedlisko
Kruszownica szorstka jest szeroko rozprzestrzeniona na całej kuli ziemskiej. Występuje na wszystkich kontynentach (z wyjątkiem Antarktydy), oraz na wielu wyspach. Najliczniej występuje na półkuli północnej, rzadka jest na obszarach o klimacie tropikalnym; w Ameryce Południowej występuje tylko w Andach, w Afryce podano jej występowanie tylko w RPA. W Europie jest szeroko rozprzestrzeniona, na północy sięga po północne skrawki Półwyspu Skandynawskiego, występuje także w Islandii i na Grenlandii[6].
W Polsce jest pospolita w górach, na niżu bardzo rzadka. W górach występuje głównie w piętrze, kosodrzewiny, piętrze halnym i piętrze turniowym[4]. Znajduje się na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski. Ma status VU – gatunek narażony na wymarcie[7]. Była gatunkiem ściśle chronionym[8], od 9 października 2014 r. została wykreślona z listy gatunków porostów chronionych[9].
Rośnie na dobrze oświetlonych skałach krzemianowych[4], głównie na stromych ich powierzchniach, w miejscach regularnie zwilżanych wodą[5].
Gatunki podobne
- kruszownica strojna (Umbilicaria deusta). Na górnej powierzchni ma izydia, które mogą zostać pomylone z sorediami, ale ma barwę powierzchni zarówno górnej, jak i dolnej ciemnobrązową, a na dolnej powierzchni brak chwytników.
- kruszownica sztywna (Umbilicaria vellea). Ma chwytniki, ale, na górnej korze brak sorediów i rzadko posiada apotecja[10]
- kruszownica szara (Umbilicaria grisea). Nie posiada chwytników
- kruszownica zwyczajna (Umbilicaria cylindrica). Również ma czarne chwytniki, ale zazwyczaj jest wielolistkowa[4]
Przypisy
- ↑ a b c Index Fungorum. [dostęp 2015-02-16]. (ang.).
- ↑ a b Wiesław Fałtynowicz: The Lichenes, Lichenicolous and allied Fungi of Poland.Krytyczna lista porostów i grzybów naporostowych Polski. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2003. ISBN 83-89648-06-7.
- ↑ Species Fungorum. [dostęp 2015-02-16]. (ang.).
- ↑ a b c d e Hanna Wójciak: Porosty, mszaki, paprotniki. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-552-4.
- ↑ a b c Consortium of North American Lichen Herbaria. [dostęp 2015-03-08].
- ↑ Discover Life Maps. [dostęp 2015-03-08].
- ↑ Zbigniew Mirek: Red list of plants and fungi in Poland = Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy of Sciences, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ Załączniki nr 1 i 2 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1765)
- ↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1408 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów
- ↑ Brodo, I.M, Sharnoff, S.D., & S. Sharnoff. 2001. Lichens of North America. Yale University Press, New Haven and London. s. 795