Brunei

Państwo Brunei Darussalam

نڬارا بروني دارالسلام
Negara Brunei Darussalam

Godło Flaga
Dewiza: Sentiasa membuat kebajikan dengan petunjuk Allah (Zawsze na służbie prowadzeni przez Boga)
Hymn: Allah Peliharakan Sultan (Boże chroń Sułtana)
Ustrój polityczny	monarchia absolutna
Stolica	Bandar Seri Begawan
Data powstania	1 stycznia 1984
Władca	Hassanal Bolkiah
Powierzchnia	5765 km²
Populacja (2017) • liczba ludności	429 000[1]
• gęstość	77 os./km²
Kod ISO 3166	BN
Waluta	dolar brunejski[2] (BND)
Telefoniczny nr kierunkowy	+673
Domena internetowa	.bn
Kod samochodowy	BRU
Kod samolotowy	V8
Strefa czasowa	UTC +8
Język urzędowy	malajski
Religia dominująca	islam (78,8%)[2]
PKB (2023)  • całkowite   • na osobę	15,51 mld[1] USD 35 104[1] USD
PKB (PSN) (2023)  • całkowite   • na osobę	33,39 mld[1] dolarów międzynar. 75 583[1] dolarów międzynar.
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach

Brunei (malajski Brunei, Brunei Darussalam), oficjalnie Państwo Brunei Darussalam (malajski Negara Brunei Darussalam)^[3] – państwo położone w Azji Południowo-Wschodniej, na północnym wybrzeżu wyspy Borneo. Brunei graniczy z Malezją. Ma dostęp do Morza Południowochińskiego.

Etymologia

Pochodzenie nazwy Brunei nie jest znane^[2]. Według legendy, po odkryciu Brunei jej późniejszy pierwszy sułtan Muhammad Shah miał zawołać Baru nah (pol. „to jest to” lub „tam”)^[2] i od tego okrzyku ma wywodzić się nazwa Brunei^[4].

Geografia

 Osobny artykuł: Geografia Brunei.

Brunei leży w północno-zachodniej części wyspy Borneo w Azji Południowo-Wschodniej nad Morzem Południowochińskim i podzielone jest na dwa osobne terytoria graniczące od strony lądu z malajskim stanem Sarawak^[5]. Z powierzchnią 5765 km²^[2] Brunei jest jednym z najmniejszych państw na świecie^[5]. Jego granica z Malezją wynosi 266 km a łączna długość linii brzegowej to 161 km^[2].

Brunei leży na terenie nizinnym (średnia wysokość n.p.m. to 478 m) o charakterze płaskiej równiny przechodzącej w teren górski na wschodzie^[2]. Najwyższe wzniesienie Brunei to Pagonprick (1850 m n.p.m.)^[2]. Na wschodnim wybrzeżu rozciągają się bagna, reszta wybrzeża jest piaszczysta. W Brunei występuje wiele krótkich rzek.

Klimat kraju jest równikowy, wilgotny^[2], charakteryzujący się stałą wysoką temperaturą ok. 23–32 °C, dużą wilgotnością powietrza i obfitymi opadami – od ok. 2500 mm rocznie na wybrzeżu do 7500 mm w głębi lądu W Brunei nie występuje pora sucha^[6].

75% powierzchni Brunei zajmują lasy równikowe^[5]. Na wybrzeżu występują zarośla mangrowe. W kraju występuje wiele gatunków małp i ptaków.

Najdłuższe rzeki

• Belait
• Sungai Tutong
• Brunei
• Kedayan
• Bakulong
• Teraja
• Peradayan

Największe jezioro

• Marimbun

Historia

Prehistoria

Pierwsze ślady osadnictwa na Borneo, pochodzące sprzed 38 tys. lat p.n.e., odkryto w pobliżu miejscowości Niah na terenie Sarawaku, a pojawienie się kultur prehistorycznych na Archipelagu Malajskim datuje się na 8000 lat p.n.e.^[7] Rozkwit kultury brązu i żelaza w tym regionie przypada na 300 p.n.e., a 200 lat p.n.e. zapoczątkowano wymianę handlową z terenami Indii i Chin^[7].

Rozwój królestw w Archipelagu Malajskim

Pierwsze państwa–królestwa Archipelagu Malajskiego rozwinęły się na terenach przesmyku Kra pomiędzy Zatoką Tajlandzką a Morzem Andamańskim pomiędzy 100 p.n.e. a 200 n.e.^[7] W okresie VI–IX w. funkcjonowało wiele ośrodków handlowych znajdujących się pod wpływem hinduizmu i buddyzmu^[7]. W VII–X w. powstało buddyjskie państwo Śriwidźaja^[7].

Powstanie Brunei

 Osobny artykuł: Historia Brunei (okres przedkolonialny).

Od XIII w. istniało na terytorium dzisiejszego Brunei małe państwo malajskie, którego władcy w XV w. przyjęli islam. W 1363 roku Alak Betatar został pierwszym sułtanem Brunei i przyjął imię Muhammad Shah^[7]. Pochodząca z 1365 roku Nagarakretagama autorstwa Mpu Prapancy wspomina Brunei – wówczas Buruneng – jako państwo wasalskie imperium Majapahitu^[8]. Źródła chińskie z 1370 roku wspominają o trybucie przysłanym Chinom przez Muhammada Shaha^[7]. W 1402 roku drugim sułtanem Brunei został Abdul Madżid Hassan^[7]. W 1405 roku Brunei odwiedził podczas swojej podróży po regionie chiński admirał Zheng He (1371–1433)^[7]. W 1408 roku tron objął sułtan Ahmad, po którym władzę sprawowali kolejno Szarif Ali (panujący w latach 1426–1432) i Sulajman (panujący w latach 1432–1485)^[7]. Okres panowania 5. sułtana Bolkiaha w latach 1485–1524 określany jest mianem „złotego wieku” Brunei^[7].

XVI–XX wiek

W 1521 roku w Brunei, podczas wyprawy Ferdynanda Magellana (1480–1521), kronikarz wyprawy Antonio Pigafetta (1491–1534) odwiedził dwór sułtana Bolkiaha^[7]. W 1524 roku sułtanem został Abdul Kahar (panujący w latach 1524–1530) a portugalski kapitan Malakki Afonso de Albuquerque (1453–1515) przysłał do Brunei misję, po czym w 1526 roku Portugalczycy podpisali z Brunei traktat handlowy^[7].

14 kwietnia 1578 roku Brunei zaatakowali Hiszpanie dowodzeni przez gubernatora Filipin Francisco de Sande (1540–1602), którym udało się zająć stolicę sułtanatu^[7]. Musieli jednak się wycofać po wybuchu epidemii^[7]. W 1580 roku podjęli kolejna próbę zajęcia stolicy pod dowództwem kapitana Juana Acre de Sadornila, która również się nie powiodła^[7].

W 1661 roku w stolicy wybuchła wojna domowa – Abdul Mubin, sprawujący funkcję bendahary, zabił sułtana Muhammada Alego i zajął tron jako 14. sułtan Abdul Hakkul Mubin^[7].

W 1774 roku do Brunei przybył agent Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, by wynegocjować umowę handlu pieprzem^[7]. Wpływy brytyjskie zaczęły się umacniać – powstawały faktorie Kompanii Wschodnioindyjskiej, a w końcu w 1888 roku sułtanat Brunei stał się protektoratem brytyjskim^[9].

W 1807 roku, po śmierci 21. sułtana Muhammada Tadżuddina doszło do kolejnego konfliktu zbrojnego o tron, z którego zwycięsko wyszedł teść zmarłego władcy Muhammad Kanzul Alam^[7]. Po odkryciu złóż antymonitu w Sarawaku, Brunei zajęło Sarawak, by czerpać korzyści z handlu tym surowcem z Singapurem^[7]. Gubernatorem Sarawaku z ramienia Brunei został Indera Mahkota, który prowadził rządy represji^[7]. W 1835 roku wybuchło powstanie w Sarawaku przeciwko okupantowi, którego stłumienie powierzono bendaharze Brunei Mudzie Hassimowi^[7]. W 1839 roku Hassim spotkał Brytyjczyka Jamesa Brooke’a (1803–1868), którego poprosił w 1840 roku o wsparcie w walce z rebeliantami, proponując mu w zamian objęcie urzędu gubernatora Sarawaku oraz poparcie dla powrotu Hassima do stolicy^[7]. Po stłumieniu rebelii, Brook został mianowany przez Hassima gubernatorem Surawaku w 1841 roku, a sułtan wydał stosowną nominację w roku 1842^[7].

W latach 1942–1945 kraj był okupowany przez Japończyków. W 1959 roku Wielka Brytania przyznała Brunei częściową autonomię, a w 1971 roku całkowitą autonomię wewnętrzną.

Powstanie w Brunei

 Osobny artykuł: Powstanie w Brunei.

W przeprowadzonych w Brunei w sierpniu 1962 roku wyborach do Rady Legislacyjnej zdecydowane zwycięstwo odniosła lewicowa Partia Ludowa (PRB) pod wodzą Azahariego (1928–2002), który sprzeciwiał się wstąpieniu Brunei do Federacji Malezyjskiej i postulował utworzenie niezależnego państwa skupiającego trzy brytyjskie kolonie znajdujące się w północnej części Borneo, tj. Brunei, Sarawak i Sabah^[10]. W grudniu 1962 roku Azahari stanął na czele Narodowej Armii Północnego Borneo (która miała prawdopodobnie wsparcie materialne Indonezji) i przeprowadził pucz w celu obalenia sułtana – zwolennika przystąpienia do Federacji. Sułtan wezwał na pomoc Brytyjczyków stacjonujących w Singapurze i powstanie zostało szybko stłumione, a PRB rozwiązana. Sułtan wyciągnął jednak wnioski z wydarzeń i wycofał zgodę na wstąpienie Brunei do Federacji. Sam Azahari po nieudanym zamachu stanu znalazł azyl w Indonezji. Brunei uzyskało niepodległość 1 stycznia 1984 roku.

28 października 1985 roku w Brunei założono pierwszy uniwersytet – Universiti Brunei Darussalam^[11].

Demografia

(2005)
Liczba ludności	372 361
Ludność według wieku (%)
0 – 14 lat	28,6
15 – 64 lat	68,4
ponad 64 lata	3
Wiek (mediana)
W całej populacji	27,04 lat
Mężczyzn	27,63 lat
Kobiet	26,4 lat
Przyrost naturalny	1,9%
Współczynnik urodzeń	19,01 urodzeń/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów	3,42 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji	3,45 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu	1,06 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat	1,04 mężczyzn/kobiet
15 – 64 lat	1,13 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat	0,9 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
W całej populacji	12,61 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej	15,93 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej	9,1 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji	74,8 lat
Mężczyzn	72,36 lat
Kobiet	77,36 lat
Rozrodczość	2,3 urodzeń/kobietę

Grupy etniczne

65,7% Malajowie, 10,3% Chińczycy, 3,4% ludność rdzenna, 10,6% inni (szacowane w 2011 r.)^[2].

Religie

 Osobne artykuły: Wikariat apostolski Brunei i Świadkowie Jehowy w Brunei.

Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center^[12][13]:

• islam – 75,1%
• buddyzm – 8,6%
• tradycyjne religie plemienne – 6,2%
• katolicyzm – 5,0%
• protestantyzm – 4,4%
• brak religii – 0,4%
• hinduizm – 0,3%

Ustrój polityczny

Brunei to monarchia absolutna – sułtanat^[2]. Obowiązuje konstytucja z 29 września 1959 (znowelizowana w 1984, 2004 i 2011), przy czym niektóre jej zapisy pozostają zawieszone od 1962 roku a inne od 1984 roku (stan na 2016)^[2]. Najważniejszą osobą w państwie jest sułtan, który jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu^[2]. Od 6 października 1967 roku 29. sułtanem Brunei jest Hassanal Bolkiah^[14]. Doradzają mu: Rada Religijna, Tajna Rada ds. Konstytucji, Rada Sukcesji oraz 36-osobowa Rada Legislacyjna (mal. Majlis Mesyuarat Negara Brunei), która obraduje raz w roku przez dwa tygodnie^[2]. Jedną z trzech legalnych partii jest Zjednoczona Partia Narodowa Brunei (BNUP).

Brunei należy do organizacji: ASEAN, EAS, ONZ, WTO, MFW i Banku Światowego^[15], a także do APEC, NAM, OIC i WHO.

Podział administracyjny

 Osobny artykuł: Podział administracyjny Brunei.

Brunei jest podzielone na 4 dystrykty (daerah): Belait, Brunei-Muara, Temburong i Tutong^[5]. Stolicą kraju jest Bandar Seri Begawan położone w dystrykcie Brunei-Muara^[6]. Główne ośrodki administracyjne dystryktów to: Kuala Belait (Belait), Pekan Tutong (Tutong) i Bangar (Temburong)^[5]. Około 41 km na północny wschód od stolicy leży Muara, gdzie znajduje się port lotniczy, oraz Seria – centrum przemysłu gazowego^[6].

Gospodarka

 Z tym tematem związana jest kategoria: Gospodarka Brunei.

Podstawą gospodarki jest eksploatacja oraz przetwórstwo ropy naftowej i gazu ziemnego^[16].

Emisja gazów cieplarnianych

Łączna emisja równoważnika dwutlenku węgla z Brunei wyniosła w 1990 roku 7,227 Mt, z czego 3,39 7 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 13,126 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 155 kg. Emisja dwutlenku węgla i metanu od tego czasu nieregularnie rosła, osiągając maksimum w 2008. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 6,926 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 15,957 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 225 kg. Przez cały czas główne źródła tej emisji to w podobnym stopniu spalanie w energetyce i pozostałych branżach przemysłu. Emisja z transportu jest na trzecim miejscu. W całkowitej emisji gazów cieplarnianych dwutlenek węgla i metan mają podobny poziom. Natomiast emisje gazów fluorowanych zauważalnie wzrosły w XXI w., przekraczając emisje podtlenku azotu^[17].

Uwagi

Przypisy