Alde Zaharra hiriaren erdigunean eta hiria beraren zati handi bat dagoen ordokia eta Iruñerriaren gain kokatua dago. Gainontzeko auzo berriekin ongi komunikatua dago, Billabesa hiri-autobus zerbitzuaren linea gehienak auzoaren mugetan geltokiak baidituzte (nagusiki Sarasate pasealekuan), 14. linea alde zaharrean barneratzen delarik (Iruñeko udaletxearen atzealdean geltokia baitu). Gaur egun linea batzuk Alderdi Zaharrera hurbiltzeko egitasmoaren hausnarketa ere badago, auzoko dendariek hala eskatuta.
Alde Zaharra oinezkoen gunea da, horregatik bertara garbiketa, mantenimendu edo garraio ibilgailuak edota auzoaren barnean aparkalekua duten auto pribatuak bakarrik sar daitezke. Gainontzeko ibilgailu eta autoentzat sarrera galerazi edo debekatua dago, auzoa oinezkoentzako gunea izan dadin
Duela 75 000 mila urtetik hona, giza kokalekuen aztarnak daude Iruñerrian. Arga ibaiko terrazetan, Arantzadin adibidez, harrizko tresnak aurkitu zituzten. 2001 eta 2003 artean Gazteluko enparantzan egindako indusketa batean menhir bat aurkitu zuen. Hala ere, ikerketa guztiak egin arren, ikertzaileek ez zuten euren antzinatasunaren testigantzarik eman.[2]
Gaur egungo katedralaren inguruan herri baskoi bat zegoela ezagutzen da, Bengoda, eta haren gainean sortu zen Pompaelo hiri erromatarra. Badira hori baieztatzen duten Burdin Aroko aztarnak. Gainera, bere puntu gorenean, oinplano karratuko etxeak izango lituzke, ziuraski adobez eraikiak, harriztatutako kaleren bat, lubakiak bezalako defentsa-elementuak eta harresi edo oholesi bat. Bengoda etengabeko kontaktuan Zeltikorekin, beren kokapen estrategiko eta komertzialagatik.[3]
Ponpeiok, Pompaelo hiria, K. a. 75 eta K. a. 74 bitartean sortu zuen. Sertorioren gaineko bere garaipena formalizatzeko eta eskualdean bere bezeroak gehitzeko, aurretik existitzen zen antzinako baskoi herrixka bat berrizendatuz: Iruña edo Bengoda. Badirudi arkeologiak azken puntu hori berresten duela, erromatarren aurreko eta Italiako aztarnak baitaude.[4]
IX. mende hasieran Iruñea populazio txikiko hiri gotortua zen. Aldiz, XI. mende amaieran, Iruñeko Erregeak hiriko bizitza berritzeko eta indartzeko asmoz, iparraldeko jendeari etortzera dei egin zien haiei pribilegioak aitortuz. Franko direlakoak (gehienean Tolosa Okzitaniako inguruko herritarrak) merkatari eta artisauak ziren batez ere eta San Zernin burguan bildu ziren. Gero, berriz, San Nikolas burgua sortu zen.
Bada, jatorrizko herritarrek (nafarrak) Iruñeko hirigune zaharrean bizitzen jarraitu zuten, eta harrezkero Nabarreria izena izan zuen. Kultura-desberdintasunak ez ezik, nafarren ofizioak xumeak ziren gehienean: etxeko laguntzaileak, abeltzainak, nekazariak... Errege-aginduz, debekatua zuten frankoen ofiziorik ikastea (artisautza eta merkataritza-trebetasunak).
San Zernin burgua Nabarreria burgutik kanpo sortu zen auzo bat da, hasiera batean Petri Rodezkoa gotzainaren babespean 1100. eta 1115 urteen artean. Belaunaldi bakar baten ondoren, Alfontso Borrokalariak, burges berriaren erregimena agindu zuen, bere bizilagunengana Jakako forua hedatuz 1129n, gotzainaren prerrogatibei kalterik egin gabe, hau da, herriaren jaun zuzena eta bere biztanleei. Barrutiaren barruan infantzoiak, elizgizonak eta nafarrak instalatzea debekatu zen, horien hermetismoa gero berretsi zelarik, behar ziren ñabardurekin eta, gainera, Frankoren seme-alabak ziren bizilagun burgesentzat erreserbatutako jarduera profesionalak zehaztuz.[5]
Bere hiri-eskemak, formatu hexagonal eta simetrikoan, bi kale perpendikularrek gurutzatua, hirigintza-planteamendu global batean pentsarazten du. Gainera, harresiz kanpo handitu zen, Merkatuko Herri Berriarekin (gaur egungo Takonera parkea) eta Frantziskotar eta Mesedeetako komentuarekin (gaur egungo Basotxoa).[6]
Ildo beretik, pixkanaka areagotu zen haien arteko lehia, bai hiri zaharreko bizilagun nafarrekin, batez ere haiek juridikoki haiekin parekatu zituztenetik, bai San Nikolas. Etsaitasunaren ondorioz, liskar bortitzak izan ziren, baita gerra bat ere, zeinetatik, Antso VII.a Azkarraren laguntzarekin, burtsa irabazi zuen 1222n.
San Nikolas burgua
Artikulu nagusia: «San Nikolas (Iruñea)»
Poblazion edo Herria ere deitua, San Zernin burguaren hegoaldean sortu zen XII. mendearen bigarren erdian Antso VI.a Jakituna, oinplano angeluzuzenera egokituz, San Nikolaseko kale nagusian (egungo Zapateria kalea) eta Burdinola kalea (egungo San Anton kalea) ekialdetik mendebaldera egindako bastidak bezala. Torredonda kalea (egungo San Gregorio kalea) eta Tezenderien kalea (egungo San Nikolas kalea) paraleloak ziren. Harategi erruak ekialdetik zeharka zeharkatzen zuen auzoa, baita erdialdean, gaur egun San Migel kalean, mozten zuen belena ere.
Zapateria kalea burgu horretako kale nagusia izan zen, eta, ondoren, Salineria eta Zapateria izeneko zatiak, gatz-dorrea eta zapatarien taldea, hurrenez hurren. XIX. mendeanZapateria izena eman zitzaion kale osoari.[7]
San Migel burgua
Artikulu nagusia: «San Migel (Iruñea)»
Antso III.a GartzeitzNabarreria burgori babesa eman zion, bere biztanleria, han, 1010 aldiz handitzea eragin zuena. Gainera, auzo berri bat sortzeko baimena eman zuen hegoaldera: San Migel burgua. Erromesen aterpetxe batean eta Iruñeko Andre Maria Erreginaren katedralaren menpeko ospitale batean sortu zen, eta nortasun propioa izatera iritsi ziren.
Nabarreriako Gerran, frantziarrakNabarreriako burgua erasotzea erabaki zuten. Frantziako tropek ez zuten inolako erresistentziarik aurkitu, arpilatze metodiko bat hasiz, aberastasun eta indarkeria irrika. Hil eta bortxatu egin zen, nekatu arte, Nabarreriako bazter guztietatik, erabat suntsituak izan zirelarik, San Migel burgua eta Iruñeko judutegia.[8]
San Migel burgua ez zen inoiz bere hondakinetatik berpiztu, eta, horregatik, bere lurrak Nabarreria burgua eman zitzaizkion, eta honi buruzko ia dokumenturik ez da kontserbatzen. Gainera, ia berrogeita hamar urte igaro behar izan ziren Nabarreria burgua berreraiki eta berriz bizitzeko, baina hori ez zen gertatu 1324an, Karlos II.a Burusoila Nafarroako erregeak horretarako beharrezko baimena eman zuen arte.
Zenbait agirik, gainera, judutegia harresi batez inguratua zegoela baieztatzen digute, Karlos II.a Burusoilaren garaian harrigarriro altxatua, ez juduak isolatzeko, kristauen gorrototik babesteko baizik. Jakina da XV. mendean zehar judu batzuek banaketa-hesia gainditu zutela eta kristauen artean bizi zirela, ondorioz, auzokoen arteko gatazkarekin.
Juduekkristauek ez bezalako merkatua zuten, eta Alkatetzaren inguruan zegoen, nahiz eta ez den ezagutzen Iruñean non zegoen zehazki. Jakina da salmenta astelehenetan, asteartetan eta asteazkenetan egiten zela. Alkatetzaren ondoan okinak eta azokako postuak zeuden. Sinagoga egon zen lekuak ez du inolako zalantzarik onartzen: egungo apaiz erretiroaren orubea eta Santa Maria Erreala enparantzaren zati bat.
1063an jada judutegi bat zegoela jakin zen. Antso VI.a Jakituna erregeak, 1154an, pribilegio bat eman zion Elizari, Iruñean eta beste toki batzuetan juduak onar zitzan baimenduz, eta bere mesedetan geratu ziren bizileku berriek sortzen zituzten diru-sarrerak. 1276koNabarreriako Gerra odoltsuan, Nabarreriarekin batera suntsitua izan zen, 1320tik aurrera berreraiki zen arte. Karlos II.a Burusoilak1324an emandako Nabarreria Birpopulatzeko Gutunean, erregeak beretzat gordetako eskubideen artean, bertan judutegi bat izatea zegoen. JuduakNafarroatik kanporatzea 1498an dekretatu zuten Joanes III.a Nafarroakoa eta Katalina I. Nafarroakoa erregeek, eta berehala Judutegi auzoaren izena aldatu eta Auzo Berria jarri zioten. XVI. mendearen erdialdean, izen hau Judutegiko erruarekin txandakatzen zen, egungo Merced kalea zena. Antzinako Judutegia kanpoaldera irekitzen zuten bi atariak ageri dira: Ibaiko Atea, zeinaren kokapena bat datorren artzapezpiku-jauregiaren izkinarekin, zeinak Barbazanaren erronda ematen baitu eta Garci-Marra errotara zeraman bidearen hasiera baitzen, gaur egun Kaparrotsuko errota bezala ezagutzen dena, baita Juduen hilerria ere, hiriko kanpoko harresietatik kanpo kokatua, baratzeetarantz. Beste ataria, Iturri Zaharrekoa bezala ezagutzen zen, eta egungo Merced kalearen edo Judutegiko antzinako erruaren amaieran zegoen. Izena Labrit pilotalekutik gertu zegoen iturri batetik zetorkion.[9]
Hurrengo urteetan, Nabarreriak gorputza hartu zuen berriz ere eta, XV. mendean, aldameneko burguak beren esklusibotasuna eta hizkuntza bera galduz joan ziren. 1423an, Batasun Pribilegioa eman zen eta, haren bidez, hiru burguek bat egin zuten eta elkarren arteko mugak legez behintzat hautsi egin ziren, Iruñeko udal bakarra eratuz.
Elkartzearen ondorioen artean, Nabarreria, San Zernin eta San Nikolas burguetatik banatzen zuten mendebaldeko harresiak bota ziren. Gainera, Mercaderes kalea, Merkatu kalea edo Xabier kalea sortu ziren, orain bateratuta dauden burgu ezberdinak elkarlotzeko. San Nikolas eta Nabarreria artean Gazteluko enparantza eraiki zen, San Zernin eta Nabarreria artean Udal plaza eta San Nikolas eta San Zernin artean San Frantzisko enparantza.[10]
Demografia
Auzo honetako herria Iruña izan zen, besteak uzkurtu ziren arte, Arrotxapeatik hasita. Gaur egun, 11 000 biztanle inguru ditu, hiru burgoen artean banatuta.[11]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Urtea
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Biztanleria
11 246
11 317
11 564
11 778
12 028
12 183
11 659
11 910
12 000
11 824
11 795
10 066
10 549
10 847
11 338
11 599
11 980
12 244
Urtea
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
Biztanleria
12 645
12 541
12 412
12 075
11 783
11 743
11 626
11 267
11 448
11 267
11 011
10 855
10 781
10 781
11 059
11 260
11 529
Hirigintza
Alde Zaharra multzo heterogeneoa da. Begi hutsez kale guztiak berdinak edo oso antzekoak direla dirudien arren, egia esan, burgo ezberdinetakoak dira. Auzoa airetik begiratuz gero, argi eta garbi ikus dezakegu lau eremu desberdin daudela: Nabarreria, San Nikolas, San Zernin eta burguartean. Lehena ondo identifika daitezkeen bi zatitan banatzen da: Nabarreria zaharra eta Auzo Berria edo judutegia, juduak kanporatu ondoren Nabarreriak xurgatu zuena.
Lehenengoa lurraren arabera antolatzen da eta Karmen eta Nabarreria kaleen inguruan sortzen da, euskal herri tradizionalak bezala. Bigarrena, geroagokoa, bastidako lauki batean garatzen da, San Zernin burgua imitatuz. Bigarrena San Zerninen antzeko estiloari jarraituz eraiki zen, baina espazio gutxiago eta plano angeluzuzen bat erabiliz, bastida ez zena. Hirugarrena Gares, Lizarra, Biana, Bastida Errioxa edo Bastida Arberoa bezala, bastida bat da. Iruñeko ordokiko lautada batean dago finkatuta, harresiaren eta Arga ibaiaren eta San Nikolas burguaren artean. Kale nahiko zuzenak dira oro har, kurbaduraren bat dute burguen muturretan eta plaza zabalak barnealdean. Azkena oinarrizko helburu batekin eraiki zen: burguak lotzea. Horretarako, hainbat kale elkarren artean elkartu arte luzatu ziren. Gainera, Udaletxe edo Gaztelu bezalako plazak sortu ziren.
Plazak
Auzoak hamalau plaza ditu:
Burguen plaza: Mañueta eta Santo Domingo kaleen artean.
Barañain (Kanpoko Kontsultak) • Irunlarrea (Kanpoko Kontsultak) • Irunlarrea (Nafarroako Ospitalea) • Pio XII (Unibertsitateko Klinika) • Pio XII 41 • Pio XII 15-17
IRUÑA (Donibane)
Pio XII 7
IRUÑA (1. Zabalgunea)
Navas de Tolosa 5
IRUÑA (2. Zabalgunea)
Oliveto Kontea 7 • Merindadeen 3 • Bexe Nafarroa 34 • Bexe Nafarroa (Apaizgaitegia)
BURLATA
Nagusi 6 • Nagusi 36 • Nagusi 70
ATARRABIA
Serapio Huici 11 • Serapio Huici /8 • Eras 7 • Eras/Karrobide / San Andres 4
Bexe Nafarroa (Apaizgaitegia) • Bexe Nafarroa /28 • Merindadeen 1-2 • Oliveto Kontea 2
IRUÑA (1. Zabalgunea)
Sarasate (Parlamentua) • Navas de Tolosa (Hiru Erregeen)
IRUÑA (Donibane)
Pio XII/Urdazubi
IRUÑA (Ermitagaña)
Pio XII 18 • Pio XII 28 • Pio XII (Unibertsitateko Klinika) • Irunlarrea (Nafarroako Ospitalea) • Irunlarrea (Bideko Amaren Ospitalea) • Barañain (Kanpoko Kontsultak)
BARAÑAIN
Iruña/Ezkiak • Iruña/Sahats • Iruña /39 • Erdia 14 • Erdia 38 • Lur Gorri /25 • Eultza 26 • Eultza /61 • Eultza/Errioxa • Ibarra/Eliza
Ikus artikulua: 4. linea (Eskualdeko Hiri Garraioa)
i
e
a
5 Orvina 3 ↔ Nafarroako Unibertsitatea
i
e
a
5 Orvina 3 → Nafarroako Unibertsitatea
IRUÑA (Txantrea)
Fermin Daoiz 1 • San Kristobal/Uharte • San Kristobal/Txantrea • San Kristobal 9 • Magdalena/Imarkoain • Magdalena /4 • Magdalena
Bizikletek galtzada erabiltzen dute, autoek eta oinezkoek bezala, azken horiek kale guztiak oinezkoentzat jarrita dauden auzo batean baitute lehentasuna.
Aparkalekua
Artikulu nagusia: «Iruñeko Aparkaldi Mugatu eta Kontrolatu aldea»
Kale guztiak oinezkoentzat egokituta daudenez, debekatuta dago bertan aparkatzea. Gainera, Iruñeko Udalak kudeatutako sarbide-kontrol automatikoko sistema baten bidez baimendutako ibilgailuek baino ezin dute zirkulatu.
Monumentu eta leku interesgarriak
Iruñeko Alde Zaharreko monumentu eta eraikin garrantzitsuenak honakoak dira:
Barnealdean, Karlos III.a Noblea bera eta bere emazte Leonor Trastamarakoaren mausoleo bikaina dago (Jean Lomme de Tournairen lana, 1416), errezelpean dauden bi irudi jesarriez eta 28 iruditxo erregutzailez osatua, guztia polikromia eta metalezko xehetasunekin apaindurik.
Gazteluko plaza : Iruñeko erdialdean dago. Hiriko handienetakoa izanda, eta kokapen estrategikoarengatik, Iruñeko ekitaldi gehienak (manifestazioak, jaiak...) Gazteluko Plazan egiten dira. Izena Luis I.aren garaian eraikitzen hasi zen gaztelutik datorkio.
San Nikolas eliza : San Nikolas plazan dago. Gotorleku gotiko itxura duen eliza da, arrosa-lehoia eta XV. mendekodorre bat ditu. Mendeetan barna eraldaketa eta handitze ugari izan ditu.
Zaldi Zuriaren zokoa : Iruñeko harresietan dagoen leku honetako ikuspegiak zoragarriak dira, bertatik Arrotxapea , Txantrea eta Sanduzelai auzoak ikus daitezkeelarik, eta, atzealdean berriz, Ezkaba mendia. Bertan jatetxe bat egoteaz gain, maiz, musika emanaldi eta ikuskizunen kokaleku izan ohi da.
Navarro Tafallatarren jauregia : Zapateria kaleko rococo estiloko jauregia. 1752an Santiago ordenako zalduna eta Indietako merkataria zen On Juan Francisco Adán y Pérezek eraikitzea agindu zuen, gaur egun EAJ alderdiaren egoitza da.
Neptunoren iturria : Kontseiluko plazan dago. 1788anLuis Paretek diseinatu zuen, neoklasiko erakoa delarik. Garai batean Sanfermin jaietan atzerritar edo giriak , normalean alkohola edo drogen efektupean, iturri honen goialdera igo eta beren buruak beheko jendartera bota ohi zituzten.
Iruña kafetegia : Gazteluko plazan dagoen kafetegi dotorea da. 1888aniruindar talde batek sortu zuen, Iruñean elektrizitate argiztaketa izan zuen lehenbiziko edaritegi edo komertzio-etxea izan zelarik. Ernest Hemingway estatubatuar idazle ospetsua bertako ohiko bezeroa izateaz gain kafetegi hau mundu osoan zehar ospetsu bilakatu zuen.
↑Nafarroako Entziklopedia Handia | Iruñeko San Zernin. (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
↑(Gaztelaniaz)Molins Mugueta, José Luis. «San Zernin Burgua Erdi Aroan» www.unav.edu (Nafarroako Unibertsitatea) (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
↑«Nafarroako Erresumaren Erdi Aroko Historia» www.lebrelblanco.com(Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
↑Saldise Alda, Iñigo. (). «Iruña, gerran dagoen hiriburua» Nabarralde(Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
↑(Gaztelaniaz)«Badakizu non zegoen Iruñeko Judutegia?» Sociedad Civil Navarra 2018-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
↑«Iruña Harresiak dira» Iruñeko Udala(Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
↑«Biztanleria / Hiri Behatokia» Iruñeko Udala(Noiz kontsultatua: 2020-06-20).
↑(Gaztelaniaz)«Udal eta Autonomia Hauteskundeak 2019 - Foru Hauteskundeak - Alde Zaharra barrutia - Iruña» Libertad Digital(Noiz kontsultatua: 2020-06-20).
↑ ab(Gaztelaniaz)«Udal eta Autonomia Hauteskundeak 2015 - Foru Hauteskundeak - Alde Zaharra barrutia - Iruña» Libertad Digital(Noiz kontsultatua: 2020-06-20).